بازنمون فراروایت نجات­بخشی عرفان اسلامی در گفتمان و روایت تذکر ه الاولیای عطار

با  متون عرفانی یکی از شاخه های پربار ادبیات فارسی است. این متون به دلیل ارتباط شفافی که با تجربه و تخیل عرفانی و بشری دارد، منشا زایش های هنری و تجربه های زبانی بیان ناپذیری است. یکی از ویژگی های ساختاری ای که همه متون عرفانی ادبیات فارسی را به هم متصل می کند، ارتباط گفتمانی است. اگرچه اصلی­ترین هنر عطار نیشابوری، شاعر و اندیشمند پایان قرن ششم هجری، شعر است اما او با تالیف تذکر ه الاولیا سعی کرده تا همان گفتمانی را که در منطق الطیر به کار گرفته ­است، به شکل دیگری در نثر هم دنبال کند. اگرچه عطار بسیاری از اجزای تذکر ه الاولیا را از متون پیشین عرفانی، همچون رساله قشیریه، کشف المحجوب و طبقات صوفیه گرفته است اما رفتار زیبایی­شناختی و زبان­شناختی او برای خلق جهان متن، دیگرگونه است. چنانکه تمام بخش هایی که به تذکر ه الاولیا و یادکرد عرفا اختصاص یافته، دارای ساختار گفتمانی واحد است. اگرچه سایه کم رنگ این الگوی ساختاری را می توان در کتاب های کشف المحجوب، طبقات صوفیه و رساله قشیریه یافت اما عطار این الگو را عمق و جهت داده و به سبک ویژه ای دست یافته است. این مقاله در جستجوی پاسخ به دو مسئله پژوهشی است که به­طور مستقیم با ساختار تذکر ه الاولیا ارتباط دارد:1- فراروایت نجات­بخشی عرفان اسلامی چگونه در گفتمان عرفانی بازنمایی می شود 2- عطار چگونه فراروایت نجات­بخشی را با گفتمان همراه می کند و ساختار روایت تذکر ه الاولیا را می سازد فراروایتی که تذکر ه الاولیا را پیش می برد، اسطوره نجات بخشی است؛ این اسطوره، گفتمان سفر انسان در دنیا را می آفریند. عطار با استعاره سفر به اسطوره گناه و توبه می رسد؛ بنابراین ابتدای روایت هایش با توبه آغاز می شود و انتهایش به مرگ می انجامد. در تذکر ه الاولیا انسان های برگزیده با شناسایی خود و توبه کردن از گناه آغاز می کنند؛ آنگاه به فاعل شناسا تبدیل می­شوند و سپس کردار و گفتارشان بر دیگران موثر واقع می شود و سرانجام سفرشان به مرگ منتهی می گردد.  

کلیدواژه ها:

عطارنیشابوری ، تذکر ه الاولیا ، ساختارهای روایی ، فراروایت نجات بخشی ، گفتمان