محمد مصطفایی - کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه تربیت مدرس
نهله غروی نائینی - دانشیار دانشگاه تربیت مدرس

احسان در لغت علاوه بر معنای معروف و متداول (تفضل و نیکوکاری) ناظر بر چگونگی انجام کار و به معنای انجام عمل به نحو نیکو و شایسته (درستکاری) است. حسن و نیکویی عمل هم به تناسب و سازگاری اجزای آن با یکدیگر، و سازگاری و تناسب مجموعه اجزاء با غایت و هدفی است که از انجام آن عمل مد نظر است. بنایراین احسان یعنی رعایت این دو تناسب در مقام عمل.  در نظام معنایی حاکم بر قرآن، احسان با مفاهیمی از قبیل توحید ربوبی، تقوا، استقامت، عبادت، ایمان و عمل صالح پیوند  دارد، ما هم به بررسی حوزه معنایی احسان در قرآن می پردازیم که شبکه به هم پیوسته ای از روابط  مفاهیم مرتبط با آن است. بررسی آیات احسان در قرآن نشان می دهد که احسان مربوط دو فاعل دارد یکی خدا و دیگری انسان. درباره خداوند، احسان به دو معنای احسان پدیده ها، تفضل و انعام آمده که احسان پدیده ها از سوی خداوند، به معنای تحقق و ایجاد اشیای درست و مناسب، و حسن و نیکوست؛ و دیگر چگونگی انجام عمل در آن مطرح نیست. درباره احیان انسان باید گفت که به دو معنای تفضل و احسان عمل  است. احسان عمل، ناظر بر چگونگی انجام آن و متعلقش در قرآن، عبادت است که باید از سر شکر گزاری و از روی علم، ایمان و یقین به آخرت و با صبر و استقامت همراه باشد. این احسان عمل است که در قرآن موضوعیت دارد و احسان به معنای تفضل زاییده و لازمه آن است. شایان ذکر است معنای تفضل در احسان برگرفته از همان معنای لغوی احسان است؛ با این بیان که در آن، تاکید بر سازگاری عمل با میل و خواسته محسن الیه- که اجابت آن، غایت و هدف عمل است- می باشد.  

کلید واژه ها: احسان, تفسیر موضوعی, ربوبیت, عمل, صبر, ایمان, تفضل