مریم کشمیری - مدرس دانشگاه
زهرا رهبرنیا - دانشیار گروه پژوهش هنر، دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا (س)

نوشتار پیش‎رو می‎کوشد به چرایی شکل‎گیری برخی چارچوب‎های نگارگری ایرانی راه برد و با کنکاش در زیرساخت این هنر، پاره‎ای ناهمسازی‎های روبنایی را تبیین نماید؛ برای نمونه در پی آن است دریابد آبشخور فکری الگوسازی (حالت، شخصیت، مفهوم) در نقاشی ایرانی کجاست چرا با وجود تکرار چند‎سده‎ای این الگوها و پرهیز از بازنمایی واقع‎گرایانه چهره افراد، گرته‎برداری عین‎به‎عین از نقش‎مایه‎های اجسام چنین با اهمیت است نگارگران با چه دیدگاهی گاه اجسام را سه‎بعدی پرداخته‎اند و گاه از نمایش حجم پرهیز کرده‎اند در پاسخ به این پرسش‎ها، گریزی از آشنایی با دیدگاه‎های ادراک بصری در سده‎های پیشین نیست. برپایه فرازهایی از کتاب المناظر ابن‎هیثم، اهمیت ممیزه (ذهن) و نشانگان بصری تکرارشونده برای فهم دقیق دیدنی‎ها آشکار شد. بربنیان همین دیدگاه و با توجه به هدف نگارگری (انتقال پیام‎های اولیه و ثانویه)، الگوسازی، ریزنگاری و حجم‎پردازی تبیین گردید: نگارگران با اجرای هر سه اصل پیش‎گفته نشانه‎های بصری را هرچه آشکارتر در اختیار بیننده نهاده و از بروز خطای ادراک جلوگیری کرده‎اند. پژوهش، کیفی با رویکردی تاریخی است. مباحث علمی، به‎شیوه توصیف‎‎تحلیل، و تبیین‎های هنری، به‎گونه‎ای تطبیقی پیش رفته است. جامعه آماری، نسخه‎نگاره‎های برجای‎مانده از سده‎های 710 ه.ق. را دربرمی‎گیرد و در میان این آثار، نمونه‎های هدفمند را چنان انتخاب شده است که دست کم یکی از اصول سه‎گانه بالا را ارائه دهد.

نگارگری ایرانی, مناظر و مرایای کهن (نورشناسی اسلامی), ابن هیثم