محمدرضا طالبان - عضو هییت علمی گروه جامعه شناس انقلاب پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی

محققان علوم اجتماعی در حوزه دین هنگامی که درصدد برمی آیند که حیطه گسترده و پیچیده ای چون دینداری را در سطحی وسیع و با شیوه پهنانگرانه پیمایش های اجتماعی مورد بررسی تجربی قرار دهند فقط به تعریف منطقی و مفهومی از دین و دینداری نیاز ندارند؛ بلکه، توجه اساسی آنها به تعاریف عملیاتی برای سنجش و اندازه گیری دینداری است. تعاریف عملیاتی، مفهوم کلی دین و دینداری را به اجزای تشکیل دهنده اش (ابعاد، مولفه ها، و معرف/ شاخص ها) جهت انجام پژوهش تجربی تجزیه می کند. در این مقاله، با واکاوی نظری و تجربی مفهوم دین و دینداری در دین اسلام و علوم اجتماعی تلاش گردید تا ابعاد و مولفه هایی که این پدیده را به صورت یک کلیت تجربی یا کلیت تیوریکی شکل داده است، مشخص و معین شود. در این راستا، ابتدا، دین و دینداری با درجه ای از انتزاع و براساس سه بعد اعتقادات، احساسات، و اعمال تعریف مفهومی شد. سپس، مولفه های درون هر بعد از دینداری مشخص گردیدند. یعنی، بعد اعتقادی دین به دو مولفه اصول و فروع ؛ بعد عاطفی دین به سه مولفه تجربه دینی ، علقه دینی و هویت دینی ؛ و بعد رفتاری دین به سه مولفه اخلاقیات ، شرعیات و عبادات تقسیم شدند. در پایان، برای ساخت سنجه دینداری در هر یک از مولفه های فوق الذکر، معرف/ شاخص های معینی براساس آموزه های اسلام ارایه گردید.

دینداری, دین, پژوهش تجربی, تعریف مفهومی, تعریف عملیاتی