مطهره سروش - دانشجوی دکتری معماری، دانشگاه تربیت مدرس
افسانه زرکش - دکتری معماری، استادیار گروه معماری دانشگاه تربیت مدرس،

ساخت و ساز، همواره با زندگی بشر عجین بوده است. در پی توفیق بشر در ترقی شیوه زیست و گذران زندگی، ساخت و ساز نیز همپای این تغییرات، دچار تحول می شود. مادامی که بشر در هر مکان و زمان، شیوه های ساخت و ساز را متناسب با نیازهای خود نیابد، از تلاش برای تغییر باز نمی نشیند. دوره قاجار به عنوان یکی از دوره های مهم در تاریخ معماری ایران، صحنه مواجهه -گاه تسامح و گاه جدال- سنت و تجدد است. تغییرات ساخت و ساز که از اواسط دوره قاجار شروع شد، سیر پیوسته معماری ایران را (از دوران باستان تا دوره صفویه )، به گذرگاهی جدید(معماری غرب) منتهی نمود. در این پژوهش به دنبال پاسخ این سوال هستیم که چه عواملی زمینه ساز این تغییرات در حوزه ساخت و ساز شدند روش پژوهش در این مقاله، مطالعه اسناد تاریخی، بررسی نقطه نظرات تاریخ پژوهان و معماران برجسته و بررسی آثار معماری دوره قاجار به منظور راستی آزمایی یافته ها است. نتایج حاکی از وجود عوامل سه گانه سیاسی ، اجتماعی و فنی-صنعتی است. عوامل سیاسی شامل انقلاب صنعتی و انقلاب فرانسه، پارادایم جهانی ناسیونالیسم و رابطه انسانی میان غرب و ایران است. عوامل اجتماعی شامل پدیده ییلاق نشینی، تغییر نظام استاد-شاگردی، محلات و فاصله طبقاتی، خیابان و بازیابی خاطرات جمعی، نهضت ترجمه و ساختمان های وابسته و ادبیات نمایشی و ساختمان های وابسته است. عوامل فنی-صنعتی شامل شروع فعالیت کارخانه ها، حضور عیان ساختمان ها و گفتمان جدیدی در معماری به نام دیوار شفاف است. با توجه به تدقیق هریک از این عوامل به مصادیق ملموس آن در دوره قاجار، عامل سیاسی زمینه ساز عامل اجتماعی و عامل اجتماعی زمینه ساز عامل فنی-صنعتی است.

ساخت و ساز، عوامل سیاسی، عوامل اجتماعی، عوامل فنی-صنعتی، قاجار