بهرام عرفانیان تقوایی - کارشناسی ارشد مرمت و احیای بناها و بافت‎های تاریخی، دانشگاه شهید بهشتی تهران، ایران

سرزمین خراسان از دیرباز در مسیر راه های اصلی کاروانی قرار داشته و ازاین رو واجد ابنیه‎ی مهجور فراوانی بر کناره‎ی این راه‎هاست. در این میان، برج های راهنما از منظر تک‎افتادگی و انگشت‎شمار بودن شایان توجه هستند. این ابنیه، دسته ای از معماری میل و منار هستند که در مجاور مجموعه های تاسیسات میان‎راهی و یا به صورت منفرد، غالبا بر سر راه های کاروان رو استقرار یافته اند. در پهنه‎ی خراسان درون‎مرزی ایران، تمامی برج های راهنمای باقی‎مانده بر کناره‎ی راه های باستانی، متعلق به دوران غزنویان و سلجوقیان (قرن پنجم و ششم هجری) است که شامل: میل خسروگرد سبزوار، میل ایاز سنگ‎بست، میل کرات تایباد و میل فیروزآباد بردسکن می‎شوند. در این پژوهش، در سه میل نخست، با رویکرد تحلیلی/تاریخی و با استناد به منابع کتابخانه ای موجود و مستندنگاری میدانی به بررسی و ثبت نقوش این ابنیه پرداخته شده است. نگارندگان از خلال این پژوهش به بررسی منشا مناره ها در سرزمین های اسلامی و همچنین، روند تحول ساختار و فرم مناره ها تا دوران سلجوقی پرداخته اند. ازآنجایی که مناره های سلجوقی، نمونه‎های بارز هنر آجرکاری و کتیبه سازی ابنیه‎ی رازی در سطوح کم هستند، محتوای کتیبه های آن ها واجد ارزشمندی های تاریخی و زیبایی‎شناسی فراوانی است که در سه دسته قابل طبقه بندی هستند: 1. کتیبه‎های خط که ضمن معرفی بانی و تاریخ ساخت بنا، مشخصات سبکی ساخت کتیبه‎ها را معین می‎سازد 2. کتیبه‎های آجرتراش با نقوش تزیینی و هندسی و 3. چیدمان‎های متنوع آجری به صورت جفت‎جفت، خفته‎راسته و غیره. در این پژوهش به ارایه‎ی اطلاعات تاریخی و نقشه های موجود در پایگاه ها‎ی میراثی ابنیه، مستندسازی تنوع کاربست آجر در چیدمان و شکل‎دهی نقوش و خوانش کتیبه‎های موجود بر بدنه‎ی میل های مذکور پرداخته شده است. هدف این پژوهش، ضمن موارد بالا، پهنه‎یابی انواع نقوش آجری در ساختمان میل و منار خراسان دوران غزنوی و سلجوقی است که در نتیجه‎گیری گفتار ارایه گردیده است.

میل‎های راهنمای خراسان ؛ میل ایاز ؛ میل خسروگرد ؛ میل کرات ؛ مستندنگاری نقوش آجری