محسن صبوریان - دانشجوی دکتری جامعه شناسی دانشگاه تهران
حمید پارسانیا - دانشیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران

علمای دین، همواره نقش واسط را در انتقال آموزه های دینی به مردم ایفا می کرده اند. با این حال، شکل گیری نهاد واسطه مرجعیت تقلید، به عنوان یک نهاد متمرکز و دارای ساختار و سلسله مراتب، کمتر از دویست سال قدمت دارد. شکل گیری نهاد مرجعیت تقلید با شکلگیری نظریه اجتهاد و تقلید و تکوین و توسعه نظریه تقلید از اعلم پیوند خورده است. این نظریه، با کمک برخی عوامل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، به شکل گیری نهاد مرجعیت تقلید در عالم تشیع منجر شد. از عواملی که به شکل گیری این نهاد کمک کرد، توسعه نظریه اجتهاد و تقلید از اعلم، به دنبال شکست نظری و سایسی اخباریان از اصولیان- در اواخر قرن دوازهم و اوایل قرن سیزدهم هجری- است. علاوه بر آن، تثبیت پرداخت خمس به مجتهدان و مجتهدان اعلم و تمرکز مرجعیت دینی در عتبات عالیات، شرایط لازم اقتصادی و اجتماعی را برای پدید آمدن یک نهاد متمرکز و تا اندازه ای دیوان سالار پدید آورد. تبدیل علمای بلاد به نهاد متمرکز مرجعیت تقلید، نتایج شگرفی در عرصه سیاسی و اجتماعی به دنبال داشت. در این مقاله، به روند تاریخی تحولات فکری و اجتماعی فراهم کننده شرایط شکل گیری نهاد مرجعیت تقلید پرداخته شد.

اجتهاد، تقلید، مرجع تقلید، نهاد مرجعیت، تقلید از اعلم