مهدی محمدزاده - دانشیار دانشگاه هنر اسلامی تبریز
رحیم جرخی - مدرک درجه یک هنری، عضوهییت علمی دانشگاه هنر اسلامی تبریز
زهرا یاری - کارشناس ارشد هنرهای اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز

دوزخ بنابر ادیان، جایی است در جهان دیگر که گناهکاران در آنجا به انواع عقوبت کیفر می شوند.شرح این موضوع در قرآن و روایات مربوط به معراج در اندیشه های اسلامی به تفصیل آمده است وبازنمود آن در نقاشی اسلامی و به ویژه در نسخ خطی مصور ایرانی مشاهده می شود. یکی از نسخ مصوریکه موضوع دوزخ به صورت گسترده در آن مورد تصویرسازی قرار گرفته نسخه ای از معراج نامه معروف میرحیدر است و مربوط به عصر تیموری است. با توجه به ماهیت معنوی موضوع از یکسو و بافتارعرفانی عصر تیموری از سوی دیگر، نگارگران این نسخه در آفرینش تصاویر به دفعات از نمادهای عرفانیبهره برده اند.هدف مقاله دستیابی به نحوه ترجمان بصری دوزخ و روایت قرآنی آن توسط نقاشان تیموری است کهشامل قرآن و احادیث است.مقاله حاضر که به روش کتابخانه ای است؛ ضمن شناسایی و مطالعه نمادهای عرفانی در این نگاره ها باروش توصیفی تحلیلی به بررسی 16 نگاره دوزخی از نسخه مذکور می پردازد.سوال پژوهش حاضر این است: تصویرگران تیموری معراج نامه میرحیدر از کدام نمادهای عرفانی در بیانتصویری دوزخ بهره گرفته اند نتایج نشان می دهد : نگارگران علاوه بر مصور کردن روایت ادبی به بیان مفاهیم نمادین مورد نظر خودنیز پرداخته اند. این بیان با رویکردهای بصری متنوع در اثر دیده می شود که با نمادهای عرفانی همگاماست. نمادهایی همچون آتش،تاریکی، خار،غل و زنجیر و ... .آتش، که مفاهیمی همچون عشق، حرص،ریاضت، شهوت و... را مصداقی برای آن میدانند و تاریکی سرچشمه نفس در عالم روحانی است پیوندنفس به جسم، در واقع نزولی است از عالم روشنایی به عالم ظلمانی، ظلمانی بدان جهت که از اصل خوددور شده است. این مفاهیم عرفانی در نگاره های این نسخه اشاراتی است از دیدگاه عارفانه مصور آنها،بدین طریق از معنای ظاهری که بیانگر داستان است، به معنای باطنی که همان معارف آموزه های دینیاست رهنمون شده اند.

تصویرگری دوزخ، معراج نامه میرحیدر، نمادهای عرفانی