داود آقا علی گل - پژوهشگاه علوم و فنون هسته ای، پژوهشکدهی فیزیک و شتابگرها، گروه فیزیک، تهران، ایران
مسلم جعفری زاده - دانش آموخته دکتری باستان شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
محمود مرادی - پژوهشگاه علوم و فنون هسته ای، پژوهشکده ی فیزیک و شتابگرها، گروه فیزیک، تهران، ایران

آگاهی از ترکیب عنصری مصنوعات شیشه ای تاریخی کاربرد بسیار زیادی در بررسی فن ساخت، تعیین مواد اولیه مورداستفاده در ساخت، بررسی تجارت و نقل و انتقالات مواد اولیه و حتی تعیین زمان ساخت آنها دارد. در این پژوهش 21 نمونه از اشیاء شیشه ای به دست آمده در کاخ شایور با استفاده از روش میکروپیکسی باهدف اندازهگیری عناصر تشکیل دهنده این نمونه ها آنالیز شده است. کاخ شایور در غرب محوطه باستانی شوش و در مجاورت رود شایور در استان خوزستان قرار دارد. کاوش های این محوطه تاریخی بین سالهای 1970 تا 1976م. با همکاری مشترک هییت فرانسوی و گروه ایرانی انجام شده است. در این محوطه سه لایه باستانی مربوط به دوره اسلامی، اشکانی و هخامنشی شناسایی شده است که نمونه های آنالیز شده در این پژوهش مربوط به دوره اشکانیان است. با استفاده از آنالیز عنصری امکان پاسخگویی به سوالات مطرح شده در این پژوهش وجود دارد؛ از قبیل اینکه در فرایند ساخت ظروف شیشه ای شایور از چه مواد اولیه ای به عنوان مواد ذوب کننده (گدازآور) استفاده شده است؛ زیرا مشخص شدن اینکه این مواد گدازآور، معدنی (ناترون) هستند یا خاکستر به دست آمده از گیاهان، میتواند نقش تعیین کننده ای در بررسی فرایند تجارت مواد اولیه شیشه داشته باشد. همچنین بررسی مواد رنگزا یا رنگبر استفاده شده در فرایند ساخت و مشخص کردن ناخواسته بودن این مواد (ضعف در فن ساخت) یا اضافه شده بهصورت عمدی در طول فرایند ساخت، تنها برخی از پرسش هایی است که میتواند به عنوان هدف این کار پژوهشی در نظر گرفته شود. نمونه های آنالیز شده شامل نمونهبرداری از قسمتهایی مانند بدنه، لبه، کف و دسته ظروفی با اشکال بطری و عطردان، پیاله (کاسه) و لیوان که غالبا کاربرد آرایشی و دارویی داشته اند، بوده است. این نمونه ها تقریبا همگی دارای رنگ سبز هستند که با یک لایه صدفیرنگ که ناشی از تدفین طولانی مدت در خاک است پوشانیده شده است. نتایج آنالیز عنصری این نمونه ها نشان میدهد نوع شیشه های به دست آمده از این دوره تاریخی با توجه به درصد وزنی اکسید منیزیم و اکسید پتاسیم موجود در نمونه ها که بیشتر از 2/5 درصد وزنی است نوع سودا به دست آمده از گیاهان است. همچنین در تهیه این نمونه ها از منابع سیلیس و خاکستر گیاهی یکسانی استفاده شده است. این نتایج نشان داد که عامل رنگزا و بی رنگ کنندهای به صورت عمدی در طی فرایند ساخت این نمونه ها به آن اضافه نشده است. همچنین با استفاده از آنالیز نمونه ها از سطح مقطع و بهدست آوردن توزیع عنصری عناصر تشکیل دهنده نمونه ها مشخص شده است که در این نمونه ها به دلیل خوردگی سطحی ایجادشده، سطح این نمونه ها تا عمق قابل توجهی از سدیم تهی شده است.

شیشه، شایور، اشکانی، آنالیز عنصری، میکروپیکسی