غلامرضا شجاع یامی - دانشجوی کارشناسی ارشد زمین شناسی اقتصادی ، دانشگاه فردوسی مشهد
خسرو ابراهیمی - استاد گروه زمین شناسی، دانشکده علوم، دانشگاه فردوسی مشهد
محمدحسین زرین کوب - استاد گروه زمین شناسی، دانشکده علوم، دانشگاه بیرجند

کانسار بنتونیت اسفزار در 50 کیلومتری شرق بیرجند در استان خراسان جنوبی و در مرز شرقی بلوک لوت قرار دارد . این کانسار به دلیل لایه ای بودن، حضور ژیپس و گستردگی در پیرامون منطقه مورد مطالعه ، از نوع دیاژنتیکی است. مطالعه پتروگرافی و شیمی سنگهای میزبان نمونه های بنتونیتی نشان میدهد که این سنگها، داسیت و تراکی آندزیت می باشند. کانی شناسی به روش XRD ترکیب کانی های رسی منطقه را از نوع مونتموریونیت سدیم کلسیمی و کلسیم سدیمی همراه با پلاژیوکلاز، کریستوبالیت، ژیپس، مسکوویت، میکروکلین و کوارتز نشان می دهد. نمودارهای کاهیدگی - افزودگی بنتونیت ها نسبت به سنگ های آتشفشانی میزبان حاکی از تهی شدگی قابل توجه پتاسیم و آلومینیم و تهی شدگی جزیی سدیم و کلسیم، همچنین افزودگی قابل توجه سیلیس و منیزیم و افزودگی جزیی آهن، تیتانیم و گوگرد است. میزان عناصر لیتوفیل بزرگ یون از جمله روبیدیم ، سزیم و باریم همانند پتاسیم در بنتونیت پایین است. استرانسیم می تواند جایگزین کلسیم شود به همین دلیل غنی شدگی واضحی را نشان می دهد. عناصری مانند مس، نیکل، کروم، وانادیوم و تیتانیوم به دلیل جذب سطحی مونتموریلونیت افزایش یافته اند و از میان این عناصر ، وانادیوم بیشترین غنی شدگی را دارد . عناصر نادر خاکی در نمونه های بنتونیتی روندی مشابه سنگ میزبان دارند، و تهی شدگی عناصر نادر خاکی سبک بیشتر از عناصر سنگین است.به نظر می رسد مواد اولیه یا شیشه آتشفشانی در محیط آبی قرار گرفته و بین آب سرد و شیشه داغ واکنش شدیدی رخ داده که منجر به سرد شدن سریع شیشه آتشفشانی و در نتیجه خلل و فرج در آن گردیده است. بعضی عناصر شیمیایی مانند کلسیم، آلومینیم و قلیایی ها از آن شسته شده اند. بدین ترتیب شیشه آتشفشانی دگرسان شده و بنتونیت از راه توزیع مجدد Mg و Fe و دریافت Mg از آب دریاچه شکل گرفته، همچنین توزیع مجدد Si سبب ته نشینی سیلیس بی شکل و کریستوبالیت گردیده است.

بنتونیت ، مونتموریلونیت ، دیاژنتیک، داسیت ، تراکی آندزیت