معصومه باقری حسن کیاده - استادیار دانشگاه شهید باهنر کرمان

نقوش سنتی در هنرهای دستی ایران از مهم ترین نشانه ها ونمادهای ذوق، روح زیبایی طلب، افکار، اعتقادات و باورهای آیینی و اسطوره ای جامعه ایرانی از دوره باستان تا امروز هستند؛ یکی از پرکاربردترین نقش ها، نگاره بته جقه است که از هزاره هشت پیش از میلاد تا طغراهای سلاطین عثمانی و شال های کشمیری و ترمه های امروزی، به حیات خود ادامه داده است. در مورد معنای بنیادی و اسطوره ای آن بسیار بحث شده است. این پژوهش پس از بررسی نظرات گوناگون در باره چگونگی پیدایی و ماهیت و نمادینه بودن این نگاره، ورای مباحث زیباشناسی هنرهای دستی، مطالب زیر را عنوان می کند: الف) با توجه به اهمیت و قداست و ربشه های اسطوره ای این نگاره، بر فرش زیر پا نگاشته نمی شده و زیور تاج شاهان بوده است؛ ب) می تواند برگرفته از شکل سرو باشد که بنابر باور مهریان، درخت ویژه خورشید و ایزد مهر است؛ ج) می تواند نشانی از سیمرغ پرنده خورشیدی باشد؛ د) یا برگرفته از شکل پر مرغ وارغنه یا عقاب یا هما پرنده اقبال باشد که نمادی از فر ایزدی است و نمادی از ایزد پیروزی بهرام؛ ه) چون که ایزد بهرام یاور مهراست، می توان گفت که معانی مطرح شده برای نگاره بته جقه، به نوعی در ارتباط با ایزد مهر و آیین مهرپرستی در ایران باستان است؛ در واقع این نگاره، به عنوان نمادی از ایزدان پیروزی (مهر و بهرام) و نیز نمادی از فره ایزدی، بر روی اشیاء پوششی نقش می شده است، تا شخص با پوشیدن کلاه یا لباس با نقش این نگاره، ایزد مهر و بهرام و فره ایزدی را برای همراهی خود، در تمام لحظات زندگی داشته باشد، از این روست که نگاره بته جقه به عنوان نمادی از ایزد مهر، ایزد بهرام، فر و پیروزی و اقبال، زینت بخش تاج شاهان و جبه بزرگان بوده است.

بته جقه، مهر، بهرام، فره، سرو، سیمرغ، مرغ وارغنه، هما