محمود هدایت افزا - دکتری فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه تهران
حسن قنبری - دانشیار گروه فلسفه دین دانشگاه تهران

شاذترین نظریه در باب صفات ذاتی واجب تعالی، ایده اتحاد مفهومی و مصداقی صفات با ذات است که در آثار گوناگون ابن سینا و شیخ احسایی، بدان تصریح شده است. اینان بر پایه برخیمبادی نظری خاص، از جمله اعم بودن مفهوم صفت از عرض و امتناع انتزاع مفاهیم متفاوت از بسیط حقیقی ، چنین دیدگاهی را اتخاذ کرده اند. اما از آنرو که هر ایده مستقل در باب اوصاف الهی، متضمن گونه ای خاص از معناداری است و نظریه ترادف مفهومی صفات نیز، بیشتر از حیث کارکرد معنایی، دچار چالش است؛ پژوهش پیش رو در پی تبیین و تحلیل وجه معناشناختیصفات ذاتی در پرتو ترادف مفهومی آنها میکوشد، چه هر دو قایل نظریه مزبور، به کارکردمفهومی صفات ذاتی مترادف در گزاره های الهیاتی توجه داشته اند. ابن سینا پس از پذیرش وجود به عنوان نخستین صفت واجب تعالی، فهم دقیقتر هر یک از صفات ذاتی را، منوط به لحاظ وجود خداوند با یک مفهوم سلبی ، اضافی یا مرکب از اندو دانسته است؛ اما احسایی به نحو دیگری، ثمرات معنایی صفات ذاتی را حول یک امر ایجابی و دو وجه سلبی بیان می دارد: نفی خلو ذات از کمالات، تنزیه ذات اقدس از مقابلات صفات و نفی تشبیه صفات الهی با صفاتمخلوقات. البته او برای هر یک از کمالات ذاتی خداوند، صفات فعلی متناظر با آن قایل است وحقیقت محمدیه را حامل و جامع آن صفات فعلی می داند.

ترادف مفهومی صفات، گزاره های الهیاتی، کمالات ذات، تنزیه ذات، نفی تشبیه، حقیقت محمدیه