هاشم اسلامی

تاریخ تفسیر قرآن نشان میدهد که درنگ و ژرفاندیشی در کلمات وحی، دارای سیر تکاملی بوده است، چه این که در سالهای نخستین نزول قرآن به دلیلهای گوناگون فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، توجه و همت مسلمانان بیشتر متوجه فراگیری اصل قرآن و حفظ واژهها و فهم مفهوم ظاهری آیات آن بوده و کمتر به کندوکاو در مفهوم پیامها و درنگ در معارف آن میپرداختند. و به قول تقی الدین مقریزی: زمانی که خداوند متعال پیامبرش را از میان عرب برگزید و برانگیخت و پیامبر (ص) خداوند را به آن صفات که در قرآن خویشتن توصیف کرده است، وصف میکرد. (همان قرآنی که به وسیله جبرییل، امین وحی الهی، بر قلب پیامبر نازل میگردید) هیچ یک از اعراب آن زمان نه شهری و روستایی از پیامبر (ص) درباره معنای این صفات نمیپرسیدند، آن گونه که از اموری همچون، نماز، زکات، روزه، حج و مانند آن که 1 خداوند درباره آنها امر و نهی دارد، میپرسیدند ... با گذشت زمان و دستیابی مسلمانان به ثبات سیاسی و رشد فرهنگی، از یک سو جبهه نظامی شرکت و ایمان، به جبهه فکری و عقیدتی مبدل گردید و از سوی دیگر، مسلمانان خود فرصت درنگ در آیات وحی را پیدا کردند و از سوم سو القایات و شبهات منکران، روح تعبد را در برخی به سستی واداشت و به چون و چرا پرداختند و در گروهی دیگر احساس مسوولیت برای زدایش ابهامها و پاسخگویی به شبههها را تقویت کرد. گسترش جغرافیایی سرزمینهای اسلامی و بسیاری و گوناگونی فتوحات و رویارویی مسلمانان با فرهنگها و اندیشههای جدید، از جمله عوامل این تغییر و تحول بوده است.