بررسی تطبیقی حق وحکم بامحوریت آراء

دانش فقه؛ دانش مدیریت رفتارهای انسان است که این رفتارها یا برآمده از حقوق اند و یا متعلق احکام اند. به همین جهت می توان گفت جغرافیای فقه به صورت حداکثری بین دو مقوله حق وحکم قراردارد سخن گفتن از دو مقوله حق و حکم و نسبت سنجی بین آن دو بحثی فلسفه حقی و فلسفه فقهی است که شاید بتوان فهمید چرا این بحث در آراء فقیهان پیشین به صورت برجسته مطرح نبوده است . فلسفه حقوق و فلسفه فقه هر دو از دانش های نوبنیادی – البته با اندکی تفاوت بین شان – هستند که چند دهه بیش نیست که مورد اهتمام و توجه قرار گرفته اند.حق و حکم گرچه در درون فقه و آموزه های فقهی قرار دارند؛ اما همان گونه که اشاره شد پرداختن به آن دوبه صورت علمی پیشینه ای کهن ندارد. فقدان سابقه آموزشی و پژوهشی جدی به این مقوله در فقه؛ فقیهان بعدی را در پرداختن به آن به سختی و رنج انداخته است به گونه ای که هم در تفاوت مفهوم آن دو و هم درمعیارهای تفکیک آن دو گاه سخنانی گاه غیر روشمند گفته شده است حق و حکم و تکلیف در نگاه فقیهان از جامعیت برخوردار نبوده است و تعریف و تلقی ایشان از این مقوله موضوعات و مصادیق نوپیدای حقوق سیاسی و فرهنگی و فکری را در بسیاری از موارد مورد پوشش قرار نمیدهد. به گمان نگارنده یکی از ظرفیت هایی که می تواند به بازسازی و نوآوری در فقه کمک کند و فقه را امروزی و پویا نشان دهد پرداختن ژرف اندیشانه و همه جانبه به دو مقوله حق و حکم و نسبت سنجی و تبیین معیارهای تفکیک این دو از یکدیگر از یک سو و تعیین حجم و میزان هر یک از آن دو در فقه موجودو مطلوب است.در این نوشتار پس از طرح مباحثی هم چون مفهوم شناسی و مصداق شناسی حق و حکم تلاش شده تا آراء فقیهان شیعی با محوریت نظرات دو فقیه برجسته معاصر- سید یزدی و میرزای نایینی - به حق و حکم گزارش شود و معیارهای تفکیک این دو مقوله در آراء فقیهان و حقوق دانان معاصر مورد مطالعه قرارگیرد

کلیدواژه ها:

حق ، حکم ، تکلیف ، معیارشناسی حق و حکم ،