واکاوی تصویرسازی های منسجم و اثرگذار از حادثه کربلا (مرثیه محتشم کاشانی و محمودخان ملک الشعراء صبا)

تصرفات ذهنی و صور گوناگون خیال در همه زبان ها و دوره ها، زمینه اصلی شعر را نشان می دهد. شاعر با بهره از زبان وصفی یا مجازی و ابزار در انواع شعر و به تناسب مضمون مورد نظر خود طبع آزمایی می کند. یکی از مضامین مهم شعری، مرثیه است که در سوگ کسان یا در مصیبت ایمه معصومین (ع) بویژه امام حسین (ع) و یاران او سروده شده است. شاعران بسیاری از دیرباز در این نوع مضمون شعر سروده اند اما این مضمون در دوره های صفوی و قاجار قوت بیشتر می یابد. محتشم کاشانی معروف ترین مرثیه سرای شیعه در دوره صفوی است و سبک جدیدی در سرودن اشعار مذهبی به وجودآورد که الگوی شاعران پس از او نیز قرار گرفت از جمله محمودخان ملک الشعرای صبا شاعر عهد قاجار و ناصری که ترکیب بند او در رثای سیدالشهدا با مرثیه محتشم پهلو می زند. در این مقاله، شعر این دو شاعر به روش تحلیلی-توصیفی بررسی شده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که هر دو مرثیه علاوه بر مضمون و قالب شعری واحد، در وزن و در برخی بندها، موسیقی کناری و زبان تصویری، نوع ترکیبات و اصطلاحات، تشبیهات و استعاره ها حتی میزان نسبتا نزدیک استفاده از تصاویر و عناصر تصویرساز اشتراکاتی دارند جز اینکه بیان محتشم استعاری تر از صبا و زبان صبا نسبت به محتشم به تشبیه گرایش بیشتری دارد که با چنین کاربردی از استعاره و تشبیه فضای غنایی و حماسی را که از ملزومات مرثیه است برجسته ساخته اند. همچنین برخی جزییات دیگر مبین تاثیر بی چون وچرای محتشم کاشانی در تحول و غنای شعر عاشورایی و ادبیات دوره های بعد است که در حفظ و استمرار ارزش ها و آرمان های علوی و حسینی و انتقال به نسل های بعد و فراهم سازی زمینه شکل گیری شعر حماسی-آیینی عاشورایی نقش مهمی را ایفا می کند. تاثیر این گونه اشعار تا عصر جمهوری اسلامی و بعد از پیروزی انقلاب ادامه یافته پررنگ تر می شود چنان که در جریان هشت سال دفاع مقدس نقش چشمگیری در تهییج رزمندگان اسلام برای جنگ با دشمنان و دفاع از مرز و بوم میهن اسلامی داشته است.

کلیدواژه ها:

مرثیه ، تصویرسازی ، محتشم کاشانی ، محمودخان ملک الشعراء صبا ، مصیبت کربلا