حسین رهنمایی - عضو هیات علمی دانشگاه تهران

؛ معرفت شناسی اگرچه به عنوان یک رشته علمی مستقل کمتر از نیم قرن سابقه دارد اما آراء معرفت شناسانه متفکران از مهم ترین مقدمات بنیادین نظام های فکری بشر به حساب می آید . هیچ نظام فکری از تبیین فرایند شناخت بی نیاز نبوده است. قبل از تاسیس اولین نحله های فلسفی در جهان اسلام ، مدیریت بحث های فلسفی برعهده متکلمان اسلامی بود . متکلمان برای دفاع ازمبانی اعتقادی خویش براستفاده از ادله عقلی تاکید داشتند . این سیره باعث شد تا دانشمندان مذکور به سراغ منابع مختلف علوم عقلی بشری نظیر آثار فیلسوفان یونانی بروند. آنان با ترجمه ناقدانه دانش اقوام دیگر سرمایه عظیمی از تفکرعقلی جهت تبیین عقاید اسلامی پدید آوردند . بالاگرفتن بحث های عقلی توسط متکلمان آنان را به موضوعات زیربنایی نظیر مباحث معرفت شناسی سوق داد و بدین ترتیب حجم قابل توجهی از مکتوبات در موضوع معرفت شناسی از آنان برجای ماند. جستجوی مختصری درآثار متکلمان مسلمان حاکی از آن است که تا قبل از پایان قرن پنجم هجری بسیاری ازموضوعات معرفت شناختی توسط آنان طرح و مورد بررسی قرار گرفته بوده است موضوعاتی که قرن ها بعد به وسیله دانشمندان غربی مطرح شد. مسلمین، درتعریف معرفت و تعیین ملاک و معیار آن بحثهای دامنه داری را در آثار خود ارایه نمودند .همچنین اقسام معرفت ومیزان اعتبار هریک ازآنها ، جایگاه شک در پروسه ایجاد معرفت، طرد ورد شک گرایی مطلق ، لزوم تفکر به عنوان اولین واجب و ده ها نکته دقیق دیگر از مسایل مورد بحث آنان به شمار می آید که با ابداعات بسیاری همراه بوده است. این نوشتار درپی آن است تا با اشاره به دیدگاه های معرفت شناختی متکلمان اسلامی سده های نخستین تاریخ اسلام ، پیشتازی آنان در طرح و نقد مباحث معرفت شناسانه و حتی تدوین آن به عنوان یک علم مستقل را ثابت نماید . در این راستا بر آراء متکلمان سه فرقه مهم اسلامی یعنی ، شیعه ، اشاعره و معتزلیان تاکید شده است.

متکلمان، معرفت شناسی ، معرفت ، شک ، فکر ، شناخت