سیدمحمد حکاک - دانشیار گروه فلسفه، دانشگاه بین المللی امام خمینی)ره(، قزوین

بعضی مفاهیم هستند که از طریق حس وارد ذهن نشدهاند، نظیر علت و معلول، جوهر و عرض، وجود و عدم، وحدت و کثرت، و وجوب و امکان و امتناع. فلاسفه بر سر این مفاهیم بحث بسیار و آرای متفاوت اظهار کردهاند. بعضی آنها را فطری دانسته اند. جمعی سعی در توجیه حصول آنها از راه حس نمودهاند. گروهی منشا آنها را طبیعت و روان آدمی و در نتیجه، آنها را موهوم انگاشتهاند. فیلسوفان مسلمان این مفاهیم را معقولات ثانیه و انتزاعات عقل از معقولات اولیه و درعین حال مفاهیمی حقیقی دانسته و از میان آنها علامه طباطبایی ضمن بیان نظریهای بدیع در باب حصول علم، نحوه حصول آنها را نیز ارایه نموده است. یکی از نظریات درخصوص مفاهیم مورد بحث، نظریه کانت فیلسوف آلمانی است. وی براساس نظریه ای کلی که دربار ه معرفت دارد، این مفاهیم را مقولات ذهن یا صور پیشینی شناخت میداند. این مقاله بعد از بیان آنچه در بالا گفته شد و با استفاده از نظریه علامه طباطبایی، مساله وجود صور پیشینی معرفت – خواه کانتی و خواه غیر کانتی – را مورد بحث قرار داده و درنهایت وجود این صور را مطلقا منتفی دانستهاست.

ماده، صورت، معقولثانی، علم حصولی، علم حضوری، مقولات