منوچهر جهانیان - عضو هیأت علمی دانشگاه علم و فرهنگ، تهران
ابراهیم رستگار - دکترای جغرافیا و برنامه ریزی روستایی و مدرس دانشکده گردشگری دانشگاه علم و فرهنگ، تهران

در سال های اخیر و از میان پژوهش های متعدد در حوزه مطالعات گردشگری، موضوع گردشگری مذهبی - معنوی مورد توجه بسیاری از پژوهشگران قرار گرفته است. در این میان، پژوهشگران متناسب با اهداف خود، رویکردهای مفهومی و کاربردی را در راستای تبیین و تحلیل موضوع پژوهش خود بکار گرفته اند و در این ارتباط به ارائه تعاریفی پرداخته اند. این پژوهش با هدف شناسایی و معرفی رویکردهای مفهومی تبیین کننده گردشگری معنوی و مذهبی، سعی در تمایز وجوه اشتراک و افتراق و سپس طبقه بندی آن در راستای دستیابی به یک مدل مفهومی است. از این رو پژوهش حاضر با بهره گیری از روش تحلیل محتوا در مطالعات اسنادی، 24 مقاله علمی - پژوهشی مرتبط با موضوع گردشگری مذهبی در نشریات علمی - پژوهشی نمایه شده در بانک اطلاعات نشریات کشور (magiran.com) و پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی (sid.ir) را استخراج و بررسی نموده است. نتایج بیانگر شش رویکرد شامل رویکرد دینی (استناد به آیات، احادیث، روایت و یافته های علمی پژوهشگران خارجی و ایرانی)، رویکرد جغرافیایی (رویکردهای ساختاری - کارکردی) رویکرد فرهنگی -تاریخی (معرفی فرهنگ و تاریخ) ، رویکرد اقتصادی (توجه به ابعاد اقتصادی گردشگری کذهبی) رویکرد کاربردی (معرفی پتانسیل ها و از جمله جاذبه های گردشگری مذهبی)، رویکرد جامعه شناسانه (تحلیل دیدگاه های نظری در مورد مفاهیم پایه) و است. این شش رویکرد، ابعاد مدل مفهومی گردشگری معنوی با تأکید بر گردشگری مذهبی را شکل داده است. نتایج این پژوهش، در قالب مدل مفهومی گردشگری معنوی این امکان را برای برنامه ریزان فراهم می سازند تا فرآیند برنامه ریزی گردشگری معنوی (مذهبی) با رویکردهای همه جانبه نگر در نظر گرفته شود و از این رهیافت بتوان، پویایی ساختاری و کارکردی سایت ها و فضای گردشگری معنوی - مذهبی کشور را ارتقاء داد.

گردشگری مذهبی، رویکردهای مفهومی،مطالعات اسنادی، تحلیل محتوا، مدل مفهومی