محمد تقی کاشکی - عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی

شن زارها به عنوان یکی از مهمترین عوارض مناطق بیابانی از جنبه های مختلف حائز اهمیت می باشند .وسعت قابل توجه شن زارها در کشور(قریب به 4/5 میلیون هکتار) توأم با حساسیت آنها به فرسایش بادی وخشکسالی های مکرر، سبب شده است تا زیست بوم های بیابانی کشور با شرایط شکننده و ناپایدار رو برو گردد . عدم آگاهی مجریان از وضعیت رطوبت و تعادل آب در عرصه شن زارها، موفقیت پروژه های تثبیت شن و بیابان زدایی را دشوار می سازد. بیلان آبی روشی است که طی آن وضعیت و امکان استفاده از آب موجود دراراضی شنی و شن زارها به طور صحیح مورد ارزیابی قرار گرفته و اهمیت هیدرولوژیکی گروه های مختلف این نوع اراضی را به دقت مورد بررسی قرار می دهد. با اندازه گیری پارامترها دخیل در معادله بیلان آبی شن زار مانند بارندگی، تبخیر و تعرق ، نفوذ و تغییرات رطوبت در دوره های زمانی مختلف، امکان برنامه ریزی برای تثبیت شن، بهره برداری کشاورزی از عرصه های شن زار و اعمال یک مدیریت پایدار فراهم می گردد.به منظور بررسی وضعیت بیلان آبی در شن زارهای منطقه سبزوار، شن زار منطقه دولت آباد به عنوان سایت ثابت اندازه گیری و پایش عوامل دخیل در بیلان آبی انتخاب گردید. سپس با مطالعه مرفولوژی تپه های شنی، نمونه برداری ها و اندازه گیری ها بر روی دو نوع شن زار تثبیت شده و نیمه فعال متمرکز گردید. با توجه به اندازه گیری مستقیم رطوبت افق نگهدارنده (ناحیه توسعه ریشه) به وسیله دستگاه TDR ، توزیع مناسب پروفیلی بر روی قطاع مختلف شن زار انجام و پس از ثبت ماهیانه داده های رطوبتی و حرارتی طی سالهای اجرای طرح (84-1381)و نیز استخراج و آنالیز داده های جوی، با بهره گیری از معادلات بیلان آبی، شن زا ر موصوف از نظر هیدرولوژیکی گروه بندی گردید. نتایج حاصل از محاسبات بیلان آبی شن زار نشان دادکه میزان نفوذ ثقلی یعنی مقدار آبی که می تواند از افق بالای شن زار(افق نگه دارنده) به لایه های زیرین تراوش نماید، با میزان بارش رابطه مستقیم و با میزان تبخیر و تعرق واقعی و نیز قدر مطلق تغییرات رطوبت افق نگه دارنده رابطه عکس دارد. بدین ترتیب ملاحظه می گردد که نفوذ ثقلی در شن زار مورد بررسی در ماه های خشک سال (تابستان و اوایل پاییز) منفی بوده و در ماه های مرطوب سال(زمستان و اوایل بهار) مثبت است که این روند تغییرات بیلان آبی الگوی مناسی از کشت و تولید در شنزار را ارائه می دهد.

بیلان آبی، شنزار، دولت آباد سبزوار