حاتم قادری - استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس
جلال حاجی زاده - دانشجوی دکتری اندیشه های سیاسی- دانشگاه تربیت مدرس

نظریات و دیدگاههای متنوعی از سوی اندیشمندان و متفکران مختلف در رابطه با نسبت دین و سیاست ارائه شده اند. برخی بر تداخل ایندو تاکید نموده و عده ای نیز اساساً این دو مقوله را جدا از هم دانسته اند. در ایران نیز برخی از اندیشمندان و به ویژه روشنفکران دینی رابطهاین دو را مورد بحث و بررسی قرار داده اند. هدف اصلی مقاله توصیفی- تحلیلی حاضر آن است که رابطه میان دین و سیاست را از دیدگاهاندیشه سیاسی مهدی بازرگان به عنوان یکی از سرآمدان روشنفکری دینی و نیز یکی از سیاستمداران سالهای اولیه انقلاب مورد بررسی قراردهد.در این راستا به منظور فهم چیستی مبانی و موازین اندیشه سیاسی و ایضاح وتبیین مؤلفه های برجسته و نظری آن ،از چارچوب نظریاسپریگنز نیز بهره گرفته می شود. بنابراین پرسش اصلی این است که چه نسبتی میان دین و سیاست در افکار و اندیشه های مهدی بازرگانوجود دارد. پاسخ مقدماتی این است که از دیدگاه این متفکر سیاسی ایرانی، دین بر سیاست ارجحیت کلى داشته، آن را سمت و سو داده اما بااین وجود دین به جزئیات سیاست ورود پیدا نمی کند .به همین جهت در مرحله دوم فکری خویش و آثار متأخرتر بر عدم ارتباط ضروری دینو سیاست نظر دارد و به نوعی حکومت اسلامی مبتنی بر نظام دینی را ممکن و مناسب نمی داند. به هر روی تبیین مبانی قوام بخش اندیشهسیاسی بازرگان در چارچوب اندیشه های دینی- نظری او، در این پژوهش نشان داده است که قرابتی آشکار و انداموار میان مباحث دینی ومقوله سیاست در اندیشه های او وجود دارد.با این حال به یک معنا،در نهایت امکان تأسیس یک نظام سیاسی را بر پایه نظام الهی-اسلامیمردود اعلام می کند و به جدایی دین و سیاست می رسد.

بازرگان،دین، سیاست ، حکومت، آخرت، اجتماع