احسان ارشادسرابی - دانشجوی کارشناسی ارشد برنامه ریزی منطقهای، دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران
الناز میکائیل زاده - دانشجوی کارشناسی ارشد معماری، دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد مشهد
مژده روحی - کارشناسی شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد مشهد

از عوامل مؤثر در شکوه و زیبایی معماری ایران بهویژه در دوران اسلامی به تزئین و آرایش بناها میتوان اشاره کرد .دراین میان، معماری حرم مطهر امام رضا بهعنوان مرکز مذهبی اصلی شیعیان در دورههای مختلف متأثر از جهانبینی حاکم ازلحاظ تزئینات و بهخصوص نقوش کاشیکاری حائز اهمیت هستند. بررسی، مطالعه و مقایسه در نقوش کاشیکاری حرم در دو دوره صفوی و قاجار میتواند باعث بازشناسی هویت فرهنگی معماری حرم در این دورهها شود. با توجه به خلأ نسبی علمی -تحقیقاتی در رابطه با معماری تاریخی کشورمان بخصوص در بحث تزئینات، پژوهش حاضر بر آن است تا با استفاده از روش تحلیلی -توصیفی و انجام تحقیقات کتابخانهای در عرصه آرایههای معماری حرم مطهر امام رضا و تحقیقات میدانی به ارزیابی و مقایسه تطبیقی نقوش کاشیکاری حرم مطهر در دوران صفویه و قاجار بپردازد. یافتههای تحقیق نشان میدهد که بیشتر تزئینات کاشیکاری بهکاررفته در حرم مربوط به دوران صفوی نقوش هندسی و گیاهی بهصورت انتزاعی و تجریدی است که استحکام ساده و روانی دارد. اما عناصر تزئینی بهکاررفته در دوره قاجار تنوع بیشتری دارد که تحت تأثیر هنرهای تزئینی غرب بهصورت طبیعتگرا، غیر انتزاعی و تقلیدی هست؛ نقوشی همچون منظره سازی، تصاویر میوه همچون انگور، گل و گلدان، کاسهبشقابی و موارد مشابه آن نیز به چشم میخورد.

نقوش کاشیکاری، حرم امام رضا- دوره صفوی- دوره قاجار