شیرین نوروزی - دانشجوی کارشناسی ارشد رشته باستان شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان
معظم خسروجردی - استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان
حجت حسنی - مسئول موزه مردم شناسی آستان قدس رضوی

با توجه به اهمیت نظافت و طهارت در فرهنگ اسلامی، حمام یکی از فضاهای مهم شهری به شمار می رفته است. در دوره صفوی نیز به دلیل رعایت احکام فقهی شیعی، تاکید بیشتر بر اهمیت نظافت و ترویج فرهنگ وقف، ساخت حمامها رونق دو چندان گرفت. شهر مشهد به دلیل قرارگیری حرم امام رضا در آن و نیز اهمیت پاکی و طهارت برای زوار، دارای حمامهای متعددی بوده است، هرچند که متاسفانه امروزه بیشتر آنها تخریب شده اند. لازم به ذکر است در معماری بناهای سنتی شهر مشهد _هم چون سایر مناطق ایران_ به کاربرد بخش های مختلف بنا و شرایط اقلیمی منطقه که به صورت نیمه خشک بوده و زمستان های نسبتا سرد و تابستان های گرم دارد، توجه می شده است. حمام مهدی قلی بیک واقع در ضلع غربی حرم امام رضا، از جمله حمامهای دوره صفوی بوده که در ساخت آن عوامل موثر بر اقلیم منطقه نیز، مورد توجه واقع شده است. این مجموعه که در سال 1731 هجری شمسی مورد بازسازی قرار گرفت، از معدودترین حمامهای سنتی مشهد است که قابلیت مطالعه در سطح گستردهای را دارد. مساحت، تزیینات و فضاها با عملکردهای مختلف در این حمام نشان میدهد که این بنا در زمره بزرگترین و مجهزترین گرمابههای زمان خود بوده است. متاسفانه اکنون جز چند گزارش کوتاه، پژوهش علمی دیگری در ارتباط با این حمام زیبا صورت نگرفته است . این مقاله میکوشد تا ضمن معرفی بنا، رعایت اصول مربوط به اقلیم را درمعماری این حمام مورد بررسی جامع قراردهد تا ضمن شناساندن این اثر به سایر محققان، نخستین گام جهت انجام مطالعات گسترده بعدی برداشته شود.

حمام مهدی قلی بیک، شهر مشهد، اقلیم و معماری، طراحی اقلیمی