محسن طبسی - دکتری پژوهش هنر؛ استادیار گروه معماری؛ دانشکده هنر و معماری؛ دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد

کاشی کاری هنری است ماندگار که از دیرباز بر مساجد و اماکن قدیمی کشورمان و نیز اماکن مذهبی جهان نقشبسته است. بهکارگیری انواع مختلف کاشی در تزیینات بناهای مذهبی و مساجد، بیانگر نوعی تقدس است که درروح هنرهای اسلامی ایرانی متجلی است. بررسی، مطالعه و مقایسه در نقوش کاشیکاری می تواند باعثبازشناسی هویت فرهنگی بناها شود. در این میان عوامل بسیاری درتغییر طرح و نقش کاشی ها دخیل بودند کهیکی از این عوامل ، بی شک تأثیرنظام حکومتی است. پژوهش حاضر بر آن است تا با استفاده از روش تحلیلی توصیفی و انجام تحقیقات کتابخانه ای در عرصه آرایههای معماری و تحقیقات میدانی به ارزیابی و مقایسه تطبیقی نقوش کاشی کاری چند مسجد در دوران صفوی و قاجار و تأثیر نظام حکومتی بر آن بپردازد.یافته های تحقیق نشان می دهد که در عصر صفوی به دلیل اقتدار و انسجام نظام حکومتی، بیشترنقوش کاشیکاری مساجد، نقوش هندسی و گیاهی به صورت انتزاعی و تجریدی است که استحکام ساده و روانی داردو در عین کثرت دارای وحدت و انسجام است و خطوط به کار رفته در آن خط کوفی و خط ثلث است. اما درزمان قاجار به دلیل آشفتگی و نابسامانی و پراکندگی قدرت و همچنین تأثیر غرب، نقوش کاشیکاری به صورتطبیعت گرا، تقلیدی و غیر انتزاعی است نقوشی همچون منظره سازی، تصاویر میوه مانند انگور، گل و گلدان،کاسه بشقابی و موارد مشابه آن نیز به چشم می خورد که تنوع بیشتری نسبت به دوران صفویه دارد اما ازانسجام خاصی پیروی نمی کند. همچنین خط غالب در بیشتر نقوش، خط نستعلیق است.

نظام حکومتی، نقوش کاشیکاری، مسجد، دوره صفویه، دوره قاجار