مصطفی تقوی - مدیر گروه سیاست علم و فناوری مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور
یاسر خوشنویس - پژوهشگر گروه سیاست علم و فناوری مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور

آیا فناوری خودمختار است؟ تلاش برای پاسخ به این پرسش یکی از مباحث عمده در فلسفه فناوری را تشکیل داده است. در این مقاله، پرسش از خودمختاری فناوری را در دو مقام توسعه و کاربرد و در مورد سه سطح انتزاع از مفهوم فناوری، شامل مصادیق فناوری، نظام فناورانه و رویکرد فناورانه مورد بررسی قرار می دهیم. ابتدا برخی از استدلال های مدافعان خودمختاری فناوری، خصوصا استدلال های ایلول را مطرح می کنیم و سپس استدلال های پیت را در نفی اسندلال های ایلول بررسی و نقد می کنیم . پاسخ پیت در مورد مصادیق فناوری قانع کننده است. در مورد سیستم فناورانه، پاسخ وی به لحاظ متافیزیکی صائب است. اما به لحاظ جامعه شناختی، بحث از خودمختاری سیستم فناورانه به بحث از خودمختاری جامعه فناوران تحویل می شود که باید در هر جامعه و در هر دوره تاریخی به طور جداگانه مورد بررسی قرار گیرد. مسئله ای که در این نوشته مورد بررسی قرار نگرفته است. با این حال می توان پرسید که چه چیزی موجب انگیزه فناوران برای پیش بردن فناوری است؟ این انگیزه ناشی از «رویکرد فناورانه» می دانیم؛ رویکردی که طبق آن اشیای جهان موجوداتی برای استخدام به نفع انسان دیده می شوند. نشان خواهیم داد که نمی توان حکم کرد که رویکرد فناورانه خودمختار است و معتقدیم که تعبیر صحیح، نه خودمختاری فناوری بلکه «انتقال در برابر رویکرد فناورانه» است. بدین ترتیب می توان نگرانی متفکرانی مانند ایلول و هایدگر را از تسلط فناوری بر انسان ها به صورت نگرانی از انفعال انسان ها در برابر رویکرد فناورانه صورت بندی نمود. می توان پذیرفت که امروزه انسان ها در مقابل این رویکرد به جهان منفعل هستند و کمتر به رویکردهای دیگر همچون رویکرد شاعرانه، دینی یا حتی علمی توجه نشان می دهند. باید به راهکارهایی برای غلبه بر این انفعال اندیشید.

خودمختار فناوری، سیستم فناورانه، رویکرد فناورانه