نقش درآمد بازاری، مالیات ها و یارانه ها در نابرابری درآمد در اقتصاد ایران: تحلیل داده های خرد (۱۳۹۰-۱۴۰۲)
- سال انتشار: 1404
- محل انتشار: فصلنامه جستارهای اقتصادی با رویکرد اسلامی، دوره: 22، شماره: 47
- کد COI اختصاصی: JR_IEE-22-47_003
- زبان مقاله: فارسی
- تعداد مشاهده: 20
نویسندگان
دانشجوی دکتری اقتصاد، دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران
دانشیار گروه اقتصاد سیاسی، دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران
چکیده
چکیده گستردهمقدمه و اهداف: مالیات ها و یارانه ها به عنوان دو ابزار اصلی سیاستی دولت می توانند تاثیری بسزا در کاهش سطح نابرابری درآمد ایفا نمایند. ازیک سو، مالیات ها منابع لازم برای تامین یارانه ها و برنامه های اجتماعی را فراهم می کنند و ازسوی دیگر، یارانه ها به توزیع عادلانه تر این منابع در جامعه کمک می کنند. این چرخه مالیاتی-یارانه ای نه تنها به کاهش نابرابری های درآمدی کمک می کند، بلکه با بهبود شرایط زندگی گروه های کم درآمد، افزایش مشارکت اقتصادی و اجتماعی آنها را نیز رقم می زند؛ ازاین رو برای سیاستمداران بسیار حائز اهمیت است که بدانند اصلاحات واقعی مدنظر آنها در نتیجه اعمال سیاست های مالیاتی و یا یارانه ای اتفاق افتاده یا خیر و نیز اعمال یک سیاست بالقوه در حوزه مالیات یا یارانه چه نتایج توزیعی در آینده به دنبال خواهد داشت.این پژوهش با هدف واکاوی کمی سازوکارهای تعیین کننده نابرابری درآمدی در اقتصاد ایران، به تحلیل سه عامل «درآمدهای بازاری اولیه»، «مالیات ها» و «یارانه ها» می پردازد. با وجود مطالعات پیشین در سطح کلان، خلا یک تحلیل خردنگر مبتنی بر داده های خانوار احساس می شد. این مقاله با استفاده از داده های خام بودجه خانوار مرکز آمار ایران در بازه زمانی ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۲، در پی آن است تا میزان اثربخشی سیستم مالیات/یارانه موجود در کاهش یا تشدید نابرابری را بسنجد. هدف نهایی، ارائه شواهدی تجربی برای هدایت سیاست های بازتوزیعی بهینه در جهت کاهش کارآمد نابرابری و پاسخ به این پرسش محوری است که کدام یک از این اهرم ها، نقشی تعیین کننده تر در تحولات نابرابری در ایران دهه اخیر داشته است.روش پژوهش: این پژوهش در چهارچوب داده های طرح هزینه درآمد خانوار (۱۳۹۰-۱۴۰۲)، که توسط مرکز آمار ایران انجام می شود، صورت گرفته است. به منظور حذف اثر تعداد افراد خانوار در درآمد خانوار و فراهم آمدن امکان مقایسه خانوارها با یکدیگر، از شاخص هم ارزی تقسیم درآمد خانوار بر تعداد اعضای آن استفاده شد تا «درآمد خانوار معادل فرد» به دست آمده و امکان مقایسه خانوارها فراهم آید. سپس برای مشخص شدن سهم هریک از این منابع درآمدی از نابرابری درآمد سرانه خانوار -که در این پژوهش با شاخص ضریب جینی اندازه گیری شده است- از تجزیه عاملی به روشی که توسط لرمن و ییتزاکی (۱۹۸۵) پیشنهاد شده، استفاده شده است. این روش ضریب جینی تعمیم یافته را به شکلی بازنویسی می نماید که برحسب منابع مختلف درآمدی (l) قابل تجزیه باشد که در رابطه ۱ قابل مشاهده است.همچنین کشش نابرابری هر منبع درآمدی نیز در این روش محاسبه می شود که میزان حساسیت نابرابری کل (ضریب جینی درآمد کل) را نسبت به افزایش یک درصدی درآمد در هر یک از منابع درآمدی مورد بحث نشان می دهد. برای پیاده سازی روش یادشده، از الگوریتم های مبتنی حلقه های محاسباتی، دستورات محاسبه کوواریانس و همچنین توابع توزیع تجمعی استفاده شده است تا مقادیر Sl، Gl و Rl برای هر سال و هر منبع درآمدی به دست آید. باید توجه داشت که تجزیه عاملی ارائه شده در این پژوهش، یک تجزیه ایستا و مقطعی از ضریب جینی درآمد است و بدین مسئله می پردازد که الگوی یک منبع درآمدی مثلا مالیات ها یا یارانه ها در یک سال مشخص، چه اثری بر نابرابری اندازه گیری شده (توسط ضریب جینی) برای آن سال داشته است.نتایج: نتایج تجزیه عاملی ضریب جینی طی سال های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۲ در جدول ۱ و بیان نموداری درصد سهم هریک از سه منبع درآمدی از ضریب جینی کل نیز در نمودار ۱ قرار داده شده است. مقادیر یا درصدهای مثبت برای هر کدام از منابع درآمدی تجزیه شده در جدول ۱/نمودار ۱ نشان دهنده این است که آن منبع درآمدی به همان اندازه در بیشتر کردن نابرابری ها (به تعبیر دیگر افزایش ضریب جینی) نقش و سهم داشته و مقادیر منفی نیز بیانگر این است که آن منبع اثر بازتوزیعی داشته و توانسته به همان اندازه از شدت نابرابری ها بکاهد و ضریب جینی درآمد کل را کاهش دهد.جدول ۱. نتایج تجزیه وزنی ضریب جینی درآمد سرانه در نرم افزار استاتا برای سال های ۱۳۹۰-۱۴۰۲منبع درآمدیسالسهم نابرابری های منبع درآمدی از نابرابری کلکشش منبع درآمدیسالسهم نابرابری های منبع درآمدی از نابرابری کلکشش منبع درآمدیسالسهم نابرابری های منبع درآمدی از نابرابری کلکشش منبع درآمدیدرآمد بازارییارانه هامالیات ها۱۳۹۰۰.۳۷۰.۰۰۹-۰.۰۱۳۲۰.۱۶۵۲-۰.۱۵۴۴-۰.۰۱۰۸۱۳۹۵۰.۴۱۵۶-۰.۰۰۰۶-۰.۰۱۴۴۰.۱۰۷۹-۰.۰۹۸۶-۰.۰۰۹۳۱۳۹۹۰.۴۲-۰.۰۰۱۴-۰.۰۱۳۰.۰۸۶۷-۰.۰۷۸۵-۰.۰۰۸۲درآمد بازارییارانه هامالیات ها۱۳۹۱۰.۳۶۸۶۰.۰۰۳۸-۰.۰۱۳۴۰.۱۹۰۵-۰.۱۷۹۷-۰.۰۱۰۹۱۳۹۶۰.۴۱۶۴-۰.۰۰۲۴-۰.۰۱۴۱۰.۱۰۱۶-۰.۰۹۱۸-۰.۰۰۹۸۱۴۰۰۰.۴۱۹۳-۰.۰۰۲۸-۰.۰۱۴۵۰.۰۶۶۵-۰.۰۵۸۳-۰.۰۰۸۲درآمد بازارییارانه هامالیات ها۱۳۹۲۰.۳۷۴۳۰.۰۰۳۵-۰.۰۱۴۳۰.۱۶۲۸-۰.۱۵۷-۰.۰۰۵۸۱۳۹۷۰.۴۲۸۵-۰.۰۰۱۱-۰.۰۱۴۴۰.۰۸۸-۰.۰۷۸۶-۰.۰۰۹۴۱۴۰۱۰.۴۰۰۱۰.۰۰۰۲-۰.۰۱۲۳۰.۰۱۹۱-۰.۰۱۴۲-۰.۰۰۴۹درآمد بازارییارانه هامالیات ها۱۳۹۳۰.۳۸۸۳۰.۰۰۱-۰.۰۱۴۳۰.۱۳۰۹-۰.۱۱۹۸-۰.۰۱۱۱۱۳۹۸۰.۴۲۰۸-۰.۰۰۲۴-۰.۰۱۳۸۰.۰۸-۰.۰۷۰۴-۰.۰۰۹۶۱۴۰۲۰.۳۹۷-۰.۰۰۶۳-۰.۰۱۴۶۰.۱۰۷۸-۰.۰۹۶۱-۰.۰۱۱۷درآمد بازارییارانه هامالیات ها۱۳۹۴۰.۳۹۳۹-۰.۰۰۰۸-۰.۰۱۴۶۰.۱۲۴۷-۰.۱۱۲۴-۰.۰۱۲۳ نمودار ۱. درصد سهم درآمد بازاری، یارانه و مالیات از ضریب جینی درآمد سرانه در سال های ۱۳۹۰-۱۴۰۲ تحلیل نتایج یادشده نشان می دهد که:مثبت بودن سهم یارانه چند سال ابتدایی دوره (۹۰ تا ۹۳) نشان می دهد که در این سال ها توزیع پرداخت یارانه به نحوی بوده که نابرابری های موجود در درآمد بازاری را تشدید می کرده ولی پس از آن به تدریج با حذف یارانه خانوارهای دهک های بالا و پرداخت هدفمند تر یارانه ها در دهک های پایین این مسئله اصلاح شده است. به طورکلی، روند نزولی سهم یارانه نشان می دهد سیاست ها به تدریج و با شیب کمی در جهت هدفمند شدن پرداخت یارانه ها در جهت منافع طبقات پایین تر درآمدی پیش رفته است. هرچند در مجموع اندازه این اثر بازتوزیعی برای اثرگذاری بر نابرابری های درآمد بازاری بسیار کوچک بوده است.مالیات نیز دارای اثر بازتوزیعی بوده و از نابرابری های درآمد بازاری کاسته است؛ اما این اثر بازتوزیعی نیز بسیار کوچک بوده و نتوانسته آن طورکه باید، اثر کاهشی بر ضریب جینی درآمد سرانه داشته باشد.هرچند نوسانات و رفتار مالیات ها و یارانه ها روند و جهت حرکت ضریب جینی درآمد سرانه را تحت تاثیر قرار داده اما سهم و اثر بازتوزیعی این دو منبع در مقایسه با درآمد بازاری بسیار کمتر بوده است. این امر نشان می دهد شکل فعلی پرداخت یارانه ها و اخذ مالیات ها آثار بازتوزیعی مورد انتظار را نداشته و نتوانسته آن طورکه باید از شدت نابرابری های موجود در درآمد بازاری کاسته و ضریب جینی درآمد سرانه را کاهش دهد.نابرابری های درآمد بازاری همواره بیشتر از نابرابری درآمد کل بوده است. به دیگرسخن، اگر اثرات تعدیلی و بازتوزیعی مالیات ها و یارانه ها نبودند، ضریب جینی به مقادیر بالاتری از مقادیر فعلی می رسید.پس از مشخص شدن نقش و اهمیت درآمد بازاری در نابرابری های درآمد کل لازم است خود این درآمد، به منابع درآمدی زیرمجموعه تجزیه شود تا بتوان تحلیل دقیق تر و جامع تری ارائه نمود. درواقع به دنبال پاسخ به این پرسش هستیم که ذیل نابرابری های درآمد بازاری (بدون لحاظ کردن مالیات ها و یارانه ها) کدام بخش سهم و نقش بیشتری دارد. نتایج این تجزیه در نمودار ۲ قابل مشاهده است. نمودار ۲. درصد سهم درآمدهای غیرشغلی، شغلی مزدوحقوق بگیری بخش های دولتی، خصوصی و تعاونی و شغلی آزاد کشاورزی و غیرکشاورزی از ضریب جینی درآمد بازاری در سال های ۱۳۹۰-۱۴۰۲نتایج نشان می دهد سهم نابرابری های درآمدهای غیرشغلی از نابرابری های درآمدی بازاری به صورت قابل توجهی بالا است؛ به طور متوسط ۴/۳۷ درصد از نابرابری های درآمد بازاری ناشی از نابرابری های موجود در درآمدهای غیرشغلی است. پس از آن و در رتبه بعد نابرابری های درآمدهای مشاغل آزاد غیرکشاورزی قرار دارد که به طور متوسط ۲۳ درصد از نابرابری های درآمد بازاری را توضیح می دهد. نابرابری های درآمدهای مزدوحقوق بگیری بخش دولتی در جایگاه بعد قرار دارد که به طور متوسط ۲۲ درصد از نابرابری های درآمد بازاری ناشی از آن است.بحث و نتیجه گیری: نتایج پژوهش، بینش هایی انتقادی در مورد محدودیت های بازتوزیعی یارانه ها و مالیات ها در نظام کنونی اقتصاد ایران را تقویت می نماید. تجزیه درآمد سرانه به درآمد بازاری، مالیات ها و یارانه ها نشان داد مالیات و یارانه به طور متوسط، به اندازه ۶/۳ درصد ضریب جینی بر نابرابری های درآمد بازاری اثر داشته است. به دیگرسخن، سهم کوچک ابزارهای سیاست مالی در تعدیل ضریب جینی و نابرابری های موجود در درآمد بازاری، بر یک اثر بازتوزیعی محدود تاکید می کند که نشان می دهد سیاست های مالی موجود، به اندازه کافی مترقی یا موثر در کاهش نابرابری ها نبوده است.همچنین، نتایج، تسلط ساختاری درآمد بازاری را به عنوان محرک اصلی نابرابری درآمد نشان می دهد. توضیح دهندگی و سهم بالای درآمد بازاری در ایجاد نابرابری درآمد سرانه به این مفهوم مهم اشاره می کند که ریشه های نابرابری در ایران عمدتا در ساختارهای بازار و قبل از بازار نهفته است تا مداخلات مالی پس از بازار؛ در نهایت تجزیه ضریب جینی درآمد بازاری به طورخاص نشان می دهد بیشترین سهم از نابرابری های درآمد بازاری ناشی از نابرابری های درآمدهای غیرشغلی است و به این نکته توجه داد که روند های میان مدت حاکی از آن است در آینده نزدیک نابرابری های درآمد مزد وحقوق بگیری در بخش خصوصی خواهند بود که اثرگذاری بالایی بر نابرابری درآمد خواهند گذاشت. به دیگرسخن، انباشت ثروت و پویایی های حقوق در بخش خصوصی به طور فزاینده ای شکاف های سنتی حقوق در بخش عمومی را تحت الشعاع قرار خواهند داد.کلیدواژه ها
نابرابری درآمد, تجزیه عاملی ضریب جینی, درآمد بازاری, مالیات, یارانهاطلاعات بیشتر در مورد COI
COI مخفف عبارت CIVILICA Object Identifier به معنی شناسه سیویلیکا برای اسناد است. COI کدی است که مطابق محل انتشار، به مقالات کنفرانسها و ژورنالهای داخل کشور به هنگام نمایه سازی بر روی پایگاه استنادی سیویلیکا اختصاص می یابد.
کد COI به مفهوم کد ملی اسناد نمایه شده در سیویلیکا است و کدی یکتا و ثابت است و به همین دلیل همواره قابلیت استناد و پیگیری دارد.