حمامهای تاریخی بازار ارومیه؛ فضای حدی حمامهای تاریخی ارومیه

در سنت معماری ایرانی اسلامی، حمامها همواره فراتر از کارکرد بهداشتی، به مثابه نهادهای اجتماعی، آیینی و فرهنگی در قلب ساختار شهر ایرانی حضور داشته اند. حمامهای تاریخی بازار ارومیه واجد موقعیتی منحصر به فرد هستند؛ جایی که سه حمام تاریخی قائم، تجلی و آخوند در مجاورت مسجد جامع و در مرکز بافت شعاعی شهر قرار گرفته اند. این همجواری متراکم نه تنها از منظر عملکرد شهری بلکه به مثابه پدیده های فرهنگی فضایی، نیازمند خوانشی چندوجهی است. پژوهش حاضر با رویکرد کیفی تفسیری و با تکیه بر چارچوب نظری «فضای حدی»، به بازخوانی جایگاه این سه حمام می پردازد. بر اساس داده های میدانی، روایت های شفاهی، تحلیل تطبیقی پلان ها و اسناد، این تحقیق نشان می دهد که حمامهای مذکور نه تنها به ضرورت های اقلیمی (اقلیم سرد ارومیه) و ساختار فنی (فرورفتگی، تهویه) پاسخ داده اند بلکه نقش های آیینی نظیر تطهیر پیش از نماز، مراسم دامادی، آیین های گذار، اجتماعی همبستگی، انتقال اخبار جنسیتی، تفکیک فضایی حذف حضور زنان در حمامهای بازار و مذهبی اقلیت های مسیحی و مسلمانان را نیز در ساختار معماری خود بازتاب داده اند. تحلیل تطبیقی سه حمام قائم، تجلی و آخوند، تفاوت های فرمی، سلسله مراتب فضایی، تزئینات و میزان امنیت را برجسته می سازد. در حالی که جایگاه مکانی مشترک آنها حکایت از منطق فرهنگی اجتماعی پیچیده ای در مرکز بازار ارومیه دارد. مفهوم حمام به عنوان «فضای حدی»، در این بافت نه تنها مرحله ای برای پاکیزگی جسمانی بلکه مرحله ای برای آمادگی روحانی و عبور از زیست عادی به حیات آیینی تعریف می شود. بدین سان حمامها در پیوندی تنگاتنگ با بازار، مسجد، مناسک و حافظه جمعی، جایگاهی کلیدی در معماری فرهنگی شهر ایفا کرده اند.

کلیدواژه ها:

حمام تاریخی ، بازار ارومیه ، فضای حدی ، معماری ، آیینی ، اقلیم ، روایت شفاهی