رضوان متولیان نائینی - هیئت علمی گروه زبانشناسی دانشگاه اصفهان
منیره امینی هرندی - دانشجوی کارشناسی ارشد زبانشناسی دانشگاه اصفهان

در این مقاله سعی می شود الگوهای تغییر ظرفیت به صورت کلی بررسی گردد. الگوی ظرفیت به شکل بندی موضوع هایی اطلاق می شود که یک محمول برای بیان یک گزاره کامل به آنها نیاز دارد. این امر تحت عنوان ساختار موضوعی (گریم شاو 1990) نیزشناخته می شود. غالباً ظرفیت یکی از ویژگیهای مهم طبقات اصلی کلمات مانند اسم، فعل و صفت است که خود محمول محسوب می شوند و براساس نظریات مختلف نحوی ( حاکمیت و مرجع گزینی 1981و کمینگی1995) اعطاء کننده نقش معنایی به موضوع های خود هستند. با این وجود در این میان فعل دارای الگوها و عملیات مختلف تغییر ظرفیت است که این امر باعث شده است در این مقاله از بین مقوله های متفاوت، عملیات مختلف تغییر ظرفیت در فعل مورد توجه نگارندگان قرار گیرد. این عملیات اکثراً به صورت ساختواژی یعنی با استفاده از فرایندهای صرفی اشتقاقی رخ می دهند و گاهی نیز در آنها از زوائدی همچون فعل کمکی بهره گرفته می شود. فرایندهای تغییر ظرفیت یا باعث کاهش ظرفیت فعل می شوند یا ظرفیت فعل را افزایش می دهند. براساس این که الگوهای کاهش ظرفیت باعث حذف کنشگر می گردد یا کنش پذیر ، دو گروه متفاوت ارائه می گردد. حذف کنش پذیر خود دارای سه الگوی متفاوت است: الف. مفعول زدایی یا ضد مجهولی قطعی : افزودن تکواژ اشتقاقی خاصی به فعل است که حذف مفعول یا کنش پذیر را درپی دارد . ب: مفعول زدایی بالقوه : شبیه فرایند قبلی عمل می کند با این تفاوت که این فرایند در جملات عام و غیر واقعی رخ می دهد. ج. گذرا زدایی یا ضد اطلاقی : در این الگو کنش پذیر به صورت کامل حذف نمی شود بلکه از صورت مفعول صریح به مفعول غیرصریح تغییر می یابد. حذف کنشگر نیز دارای دو الگوی اساسی ضدسببی و مجهول سازی است. در ساختار ضد سببی موضوع کنشگر در جایگاه فاعل حذف می گردد و موضوع کنش-پذیر جای آن را می گیرد. در ساخت مجهول نیز کنشگر حذف می گردد اما برخلاف ساخت ضد سببی، در این ساخت معنای کنشگر به صورت تلویحی در جمله وجود دارد. در این مقاله علاوه بر ساخت ضد سببی و مجهول ، الگوها ی برآیندی ، انعکاسی و دوسویه نیز بحث می گردد که این الگوها نیز به کاهش ظرفیت فعل منجر می شود. در ساختارهای افزایش ظرفیت نیز دو الگوی عمده وجود دارد. در این مقاله الگوی اطلاقی که افزایش مفعول را در پی دارد و همچنین الگوی سببی سازی به عنوان فرایندی که باعث افزایش کنشگر می گردد به همراه زیرگروههای آنها نیز بررسی می شود. با توجه به این که الگوهای تغییر ظرفیت بیان شده به صورت همزمان در یک زبان خاص یافت نمی شود نگارندگان سعی دارند به علت اهمیت این موضوع در مباحث نحوی، با بهره گیری از داده های زبان های مختلف به هر چه روشن تر شدن این مطلب کمک کنند.

عمل تغییر ظرفیت، کاهش ظرفیت، افزایش ظرفیت