تعابیر قرآنی به منزله ی نشانگان فرهنگی مشروعیت بخش به شاه اسماعیل اول صفوی؛ مطالعه ی موردی فتوحات شاهی

تاسیس دولتی شیعه ­مذهب در جامعه ای که اکثریت آن دل در گرو مذهب تسنن داشت و سلطان­ سلیم عثمانی نیز سودای بازآفرینی خلافت اهل سنت را داشت، می­توانست زمینه ساز بحران در مبانی مشروعیت دولت صفوی شود که پس از شکست در نبرد چالدارن، عمیق تر نیز می گردید. در این شرایط، مورخان وابسته­ی به دربار صفوی دریافتند که بازیابی چهره­ ی قدسی رهبر طریقت صفوی و توجیه مشروعیت سیاست مذهبی و نظامی شاه­اسماعیل، تنها در صورتی به تثبیت حاکمیت دولت صفوی می انجامد که با خاطره­ی جمعی ایرانیان سنی مذهب سازگار باشد، و اعتبار خود را از آن بگیرد. در واقع، تاریخ­نویسان به حلقه­­ ی مشترکی از نشانگان فرهنگی نیاز داشتند که روایت تاریخی پیروزی­ ها و شکست­ های شاه ­اسماعیل را با تعابیر دینی اهل سنت ایران، پیوند زند. نگارندگان با ترسیم نظم گفتمانی شرق جهان اسلام، پس از حملات مغول، و مطالعه­ ی موردی فتوحات شاهی، در پی توضیح ماهیت این نشانگان فرهنگی برآمدند. کاربست این رهیافت ما را بدین نتیجه رهنمون ساخت که تعابیر قرآنی، همان نشانگان فرهنگی مشترکی بود که میان خاطره ­ی جمعی ایران­زمین و روایت فتوحات شاهی از تاسیس دولت صفوی، پیوند می زد. بر این اساس، امینی هروی از حاکمیت چندصد ساله­ ی قرآن و سنت بر ذهن و ضمیر اهل سنت ایران، برای توجیه خشونت مذهبی و نظامی شاه­اسماعیل و گذار به نظم سیاسی جدید، نهایت بهره را برد. بدین ترتیب ضمن تخلیه­ ی تعابیر قرآنی از دلالت های معرفتی خود و با برجسته­ساختن دلالت های ایدئولوژیکی مانند عدالت­محوری، اتصال به خاندان نبوت و امامت، کفرستیزی و نماینده­ ی خواست الهی بودن شاه صفوی، مشروعیت این دولت را تضمین کرد.

کلیدواژه ها:

شاه اسماعیل اول ، فتوحات شاهی ، تعابیر قرآنی ، مشروعیت بخشی ، عدالت محوری ، کفرستیزی ، نمایندهی خواست الهی