تحلیل سبک شناختی «رساله مجدیه»

رساله مجدیه، نوشته میرزا محمدخان مجدالملک، جزو نخستین آثار انتقادی منثور فارسی دوره ناصری است. این اثر همگام با جریان بیدارسازی ادبیات مشروطه، جهت تنویر افکار و اصلاح امور، نابسامانی های عصر را در قالب نثری استوار با زبانی انتقادی و طنزآمیز به تصویر کشیده است. منتقدان بسیاری در کنار ارزش های تاریخی- اجتماعی این اثر، از اهمیت ادبی آن سخن گفته اند. مصحح کتاب، سعید نفیسی، آن را بزر گ ترین شاهکار نثر فارسی قرن سیزدهم نامیده است. مسئله اصلی این تحقیق، جست وجوی مختصات ادبی ممتاز این اثر و تحلیل برجستگی های زبانی و بلاغی آن با رویکرد سبک شناسی ساخت گرا بوده است. در این مقاله، به روش توصیفی- تحلیلی، ویژگی های سبکی رساله مجدیه در سه سطح زبانی، بلاغی و فکری مورد بررسی قرار گرفت و این نتایج به دست آمد: در سطح زبانی، غلبه با کاربرد واژگان، ترکیبات، اعلام و مقیاس های صرفی عربی است که متن را از سادگی زبان دور کرده و انواع قابلیت های ادبی و هنری را بر آن افزوده است. مهم ترین ویژگی نحوی اثر، کاربرد افعال وصفی و وجهیت اخباری با قطعیت بالا است. در سطح ادبی، استفاده فراوان از صنایع بدیع لفظی مانند جناس، سجع، ازدواج، تضمین المزدوج، ترصیع و موازنه، موجد موسیقی کلام درونی قوی در این متن و همچنین آراستگی زبانی این اثر بوده است. کاربرد فراوان صنایع بدیع معنوی نظیر تضاد، تلمیح، تناسب، تضمین و تمثیل، علاوه بر اینکه فرصت استدلال و قیاس و استشهاد را برای مولف فراهم آورده، بر ادبیت متن افزوده و در برخی مواقع آن را متمایل به نثر فنی ساخته است. در سطح بلاغی، کاربرد کنایه و تعریض به دلیل نقش موثر آن در طنزسازی، در مقایسه با ابزارهای بلاغی دیگر، جلوه هنری تری دارد. در سطح فکری، انتقاد از عدم اجرای عدالت، بی کفایتی کارگزاران حکومتی، انتقاد از اوضاع اقتصادی و فسادهای حاکمیتی و ارائه پیشنهادهای اصلاحی/آرمانی در ابعاد مختلف سیاسی و اجتماعی، گفتمان اصلی اثر را تشکیل می دهد.

کلیدواژه ها:

رساله مجدیه ، ادبیات انتقادی ، ادبیات قاجاریه ، سبک شناسی نثر ، مختصات سبکی