غلامرضا مستعلی پارسا - دانشیار، زبان و ادبیات فارسی، ادبیات فارسی و زبان های خارجی، علامه طباطبایی، تهران، ایران.
سجاد منیعی - دانشجوی دکتری، زبان و ادبیات فارسی، ادبیات فارسی و زبان های خارجی، علامه طباطبایی، تهران، ایران

شاعران در دیباچه آثار خود به طرح مسائل گوناگون از جمله ستایش پروردگار و برشمردن اسماء و صفاتش می­پردازند و آراء خود را درباره آن­ها بیان می­کنند. در این پژوهش، اسماء و صفات الهی در دیباچه مخزن الاسرار و هفت پیکر نظامی با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی «فرکلاف» نقد و تحلیل شده­اند. الگوی سه­بعدی فرکلاف برای تحلیل متن­ها عبارت است از: توصیف، تفسیر و تبیین. هدف نهایی فرکلاف از الگوی سه­بعدی خود، روشن­ساختن ارتباط میان متن، گفتمانی که متن در آن تولید می­شود و مناسبات قدرت و ایدئولوژی و هژمونی است تا سرانجام مشخص شود که متن در جهت تحکیم و بازتولید گفتمان­ها و ایدئولوژی­های مسلط است، آن­ها را به چالش می­کشد یا تغییر می­دهد. پرسش بنیادین این پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی به انجام رسیده، این است که نظامی چگونه و چرا برخی از اسماء و صفات الهی را پررنگ و برخی دیگر را نفی کرده است؟ برای یافتن پاسخ، متن در دو سطح کلی واژگانی و دستور زبانی بررسی و نقد و تحلیل شد. سرانجام یافته­ها نشان داد، بیشتر اسماء و صفات الهی مورد اشاره نظامی از مشترکات تمامی فرقه­های کلامی اسلامی بوده است؛ البته گاهی هم به اسماء و صفاتی برمی­خوریم که منطبق بر تفکر اشعری و ضد کلام معتزله و امامیه است.

اسماء و صفات الهی, دیباچه نگاری, تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف, مخزن الاسرار و هفت پیکر, نظامی