نسرین سیدرضوی - استادیار، گروه نقاشی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه علم و فرهنگ، تهران، ایران.
مهدی قادرنژاد حمامیان - دکتری پژوهش هنر، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران.
شهربانو کاملی - دکتری معماری اسلامی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران.

موضوع اصلی این مقاله فرم محراب در معماری ایرانی اسلامی و معنای نمادین نهفته در پس آن است. محراب فرمی کهن در معماری است و با مطالعه عناصر سازنده آن، ازقبیل فرم طاقی و گنبد می توان به چگونگی شکل گیری و معانی پنهان آن دست یافت. پرسش اصلی مقاله حاضر این است: «معنای نمادین محراب در فضاهای معماری ایرانی اسلامی چیست؟» برای رسیدن به پاسخی روشن به این پرسش، باید هر دو وجه سازنده فرم محراب مطالعه شود. این پژوهش درپی ساخت چهارچوبی برای فهم این مسئله با استفاده از روش شمایل شناسی اروین پانوفسکی است. پژوهش حاضر براساس روش کیفی انجام شده و در این راه، از رویکرد تحلیلی تفسیری شمایل شناسی استفاده می کند. داده های این پژوهش به روش اسنادی گردآوری شده اند. براساس نتایج این پژوهش، فرم محراب فرمی کهن در معماری ایرانی اسلامی است. فرم محراب از لحاظ ساختار صوری و معنایی به عناصر اصلی سازنده آن چون فرم طاقی و گنبد بستگی زیادی دارد. تاثیر فرم های طاقی گنبدی، که سازنده یک فرم دینی آیینی شبیه محراب یا خود محراب است، در دیگر تمدن ها نیز مشاهده می شود. در نمونه معماری اسلامی، فرم طاقی به شکل چهارطاقی ایرانی، نشان دهنده استمرار الگویی کهن در ساخت فرم محراب است که هم وجه دینی و کارکردی دارد و هم حامل وجه نمادین و قدسی است.

شمایل شناسی, اروین پانوفسکی, محراب, طاق, فضای مقدس