سید احمد علائی - دانشجوی دکتری فلسفه اخلاق، دانشگاه قم.
محمد رضاپور - گروه فلسفه کلام، مجتمع آموزشی امام خمینی، جامعه المصطفی العالمیه

درباره رابطه اصل موجبیت علی و اختیار، آرای متفاوتی ارائه شده که ذیل دو عنوان کلی جای می­گیرد: «سازگارگرایی» که اختیار را با موجبیت علی سازگار می­داند و «ناسازگارگرایی» که به ناسازگاری این دو معتقد است. علامه طباطبائی در مقام فیلسوفی سازگارگرا، میکوشد با تعریف فعل اختیاری، ملاک اختیار را به دست داده، نشان دهد چگونه یک فعل اختیاری با داشتن چنین ملاکی می­تواند با اصل ضرورت علی سازگار باشد. با بررسی آثار مختلف علامه می­توان گفت ایشان در مجموع چهار ملاک برای فعل اختیاری قایل می­شود. این ملاک­ها نه در طول هم، بلکه در عرض هم مطرح می­شوند. بدین ترتیب، علامه در مباحث خود، گاه ملاک «خودتعینی» را برای اختیار در نظر می­گیرد و گاهی «فعل مسبوق به اراده» را به عنوان فعل اختیاری مطرح می­کند. جایی دیگر فعل ارادی را به فعل اختیاری و جبری تقسیم می­نماید و «ملائمت آن با نفس فاعل» را ملاک اختیار می­گیرد و در نهایت اختیار را به «امکان بالقیاس» تعریف کرده، آن را به معنای رابطه امکانی معلول با علت ناقصه­اش می­داند. در مقاله حاضر به تبیین و بررسی سه ملاک اول پرداخته شده است.

اختیار, اراده, ملاک فعل اختیاری, موجبیت علی, ضرورت علی, علامه طباطبائی