اسماعیل علی پور - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بجنورد- ایران

از اصطلاح حاشیه نویسی معمولا دو معنا استنباط می شود: نخست نوشتن نکات و توضیحاتی در حاشیه ی متن یک اثر و دوم، تالیفاتی مستقل با محوریت اثری دیگر. مراد از حاشیه نویسی در این جستار، معنای اخیر است . مجموعه ی آثاری را که به این شیوه (شرح، حاشیه ، خلاصه ، ذیل ،تعلیق و تتمه / تکمله ) تالیف شده اند، به صورت قراردادی »متون حاشیه ای « می نامیم . سابقه ی این گونه تالیفات به زند و پازند اوستا در ایران قبل از اسلام و در زبان عربی به قرن نخست هجری و تفاسیر آیات قرآن می رسد و در دورههای بعد نیز ادامه دارد، اما در عصر صفویه و عثمانی بسامد و تنوع متون حاشیه ای ، بیش از دورههای پیش است . روش تحقیق این مقاله بر اسا س نظریه ی »ترامتنیت « ژرار ژنت می باشد. با وجود آثاری که در پیشینه ی پژوهش آمده، تا کنون تحقیق مستقلی در زمینه ی این نوع نوشتارها در دورهی مورد بررسی انجام نشدهاست . یافته های پژوهش نشان می دهد که علاوه بر گونه های »تفسیری « و »انتقادی « موردنظر ژنت ، متون حاشیه ای دو گونه ی »تلخیصی « و »تکمیلی « نیز دارند؛ بنابراین مجموعه ی این تالیفات را می توان در چهار طبقه ، رده بندی کرد:»تفسیری ، انتقادی ، تلخیصی و تکمیلی .«

حاشیه نویسی ، متون نثر فارسی و عربی ، دوره ی صفویه و عثمانی ، ترامتنیت .