قادر غفاری نعمت آباد - Department of Genetics and Plant Production, Faculity of Agriculture, University of Zanjan, Znjan, Iran
جلال صبا - گروه تولید و ژنتیک گیاهی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران
احسان محسنی فرد - گروه تولید و ژنتیک گیاهی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران
افشین توکلی زانیانی - گروه تولید و ژنتیک گیاهی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران

چکیده مبسوط مقدمه و هدف: عدس (Lens Culinaris Medik.) از خانواده بقولات سرد­سیر، گیاهی است یکساله، خود­گرده­افشان و دیپلوئید که دانه آن منبع غنی از پروتئین می­باشد. این گیاه مانند سایر حبوبات در همزیستی با باکتری­های تثبیت­ کننده نیتروژن، نقش مهمی در کاهش مصرف کود و افزایش بهره­وری محصولات سایر گیاهان زراعی که در تناوب با عدس قرار می­گیرند، ایفا می کند. موفقیت در برنامه­ های اصلاحی تابع تنوع ژنتیکی، وراثت­پذیری و انتخاب است. بررسی تنوع ژنتیکی شالوده و پایه کار اصلاح و ایجاد رقم های پرمحصول و با ویژگی­ها و ظرفیت و قابلیت ­های کمی و کیفی بالا است. از این رو، ارزیابی تنوع ژنتیکی در گیاهان زراعی برای برنامه ­های اصلاح نباتات و حفاظت از ذخایر توارثی امری ضروری است. بدین منظور لازم است ژرم­پلاسم گیاهی جمع­آوری شود تا به عنوان جامعه پایه، ارزیابی شود و ژنوتیپ­های دارای پتانسیل عملکرد و دیگر صفات مطلوب شناسایی شده و مورد بهره برداری قرار گیرند. با توجه به پایین بودن پتانسیل عملکرد ارقام موجود در عدس، بررسی تنوع ژنتیکی بین لاین­های بومی عدس و مقایسه آنها با ارقام شاهد می­تواند به­نژاد­گر را در گزینش لاین­های برتر از لحاظ پتانسیل عملکرد و صفات اگرو­مورفولوژیک کمک نماید. مواد و روش­ها: با هدف گزینش و معرفی ارقام جدید، لاین های عدس بومی جمع آوری شده از مناطق هدف در استان زنجان طی دو سال زراعی ۹۷-۱۳۹۶ و ۱۳۹۷-۹۸ در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه زنجان ارزیابی شدند. در هر دو سال آزمایش، ارقام اصلاح شده کیمیا، سبز کوهین، گچساران، مراغه و بیله سوار به عنوان ارقام شاهد استفاده شدند. سال اول، آزمایش با ۲۰۰ لاین در قالب طرح آزمایشی حجیم­شده بر پایه طرح بلوک­های کامل تصادفی اجرا گردید. هر واحد آزمایشی شامل یک ردیف یک متری­ بود. فاصله بین ردیف­ها ۲۵ سانتیمتر و فاصله روی ردیف­ها ۵ سانتیمتر و عمق کاشت ۵ سانتیمتر در نظر گرفته ­شد. در ابتدا و انتهای هر بلوک دو ردیف عدس سبز کوهین به عنوان حاشیه کشت شد. در سال دوم آزمایش، با توجه به حصول مقدار بذر کافی از سال اول، آزمایش در قالب طرح لاتیس ساده با دو تکرار و واحد­های آزمایشی بزرگتر برای لاین­های گزینش شده از سال اول انجام ­شد. هرواحد آزمایشی شامل دو خط یک متری بود. فاصله بین ردیف ها، فاصله روی ردیف ها و عمق کاشت مشابه آزمایش سال اول انجام شد. در ابتدا و انتهای هر بلوک ناقص دو ردیف عدس سبز کوهین به عنوان حاشیه کشت شد. یافته­ها: نتایج تجزیه واریانس در سال اول نشان داد بین لاین­های بومی عدس از لحاظ صفات اختلاف دمای کانوپی، طول دوره غلاف­دهی، تعداد و عملکرد دانه در بوته، شاخص برداشت در بوته، تعداد و عملکرد دانه در متر­مربع و وزن هزار­دانه اختلاف معنی­دار در سطح احتمال ۰/۰۱ و ۰/۰۵ وجود دارد. در همین سال صفات اختلاف دمای کانوپی، طول دوره غلاف­دهی، ارتفاع اولین انشعاب شاخه، تعداد غلاف در بوته، تعداد غلاف پر در بوته، تعداد و عملکرد دانه در بوته، شاخص برداشت در بوته، تعداد و عملکرد دانه در متر­مربع و وزن هزار­دانه از ضریب تغییرات ژنتیکی، وراثت ­پذیری و پیشرفت ژنتیکی بالایی برخوردار بودند. لاین­های ۱۴، ۶۸ و ۱۶۵ از لحاظ صفات فنولوژیکی برترین لاین­ها بودند. ارتفاع بوته و ارتفاع اولین غلاف در لاین­های ۸۵، ۹۲، ۱۹۳ و ۱۹۵ نسبت به بقیه لاین­ها بیشتر بود. لاین­های ۳۲، ۹۰ و ۱۵۶ بیشترین تعداد غلاف پر را داشتند. لاین­های ۱۲۲، ۱۶۳، ۱۶۵ و ۲۰۰ بیشترین عملکرد دانه در بوته را به خود اختصاص دادند. وزن هزار­دانه در لاین­های ۱۶۳، ۱۶۶، ۱۷۱ و ۱۷۴ در مقایسه با بقیه لاین­ها بیشتر بود. بیشترین عملکرد دانه در متر­مربع در لاین­های ۲۳، ۱۵۰، ۱۹۲ و ۲۰۰ مشاهده گردید. در نهایت، بر­اساس مقایسه میانگین لاین­ها با رقم شاهد برتر برای هر صفت به روش  LSD و با در نظر گرفتن درجه اهمیت صفات از بین ۲۰۰ لاین عدس، ۹۵ لاین برتر گزینش گردیدند. در سال دوم اختلاف معنی­دار بین لاین­های عدس از لحاظ تمامی صفات مورد­مطالعه به­غیر از ارتفاع اولین انشعاب شاخه در سطح احتمال ۰/۰۱ و ۰/۰۵ دیده­­شد. اختلاف دمای کانوپی، تعداد غلاف خالی در بوته و تعداد دانه در بوته ضریب تغییرات بالایی داشتند. وراثت­ پذیری بالا در صفات روز تا ۵۰% گلدهی، طول دوره­گلدهی، روز تا ۵۰% غلاف­دهی، روز تا ۵۰% رسیدگی ­فیزیولوژیکی، طول دوره پر شدن­دانه و عملکرد کاه­و­کلش در بوته دیده ­شد. برای صفات اختلاف دمای کانوپی، طول دوره­ گلدهی، ارتفاع اولین غلاف، تعداد غلاف خالی در بوته، عملکرد دانه در بوته، زیست توده در بوته و عملکرد کاه­و­کلش در بوته پیشرفت ژنتیکی بالا مشاهده گردید. لاین­های ۱۵۰، ۱۵۵، ۱۷۳ و ۱۷۶ از لحاظ صفات فنولوژیکی برترین لاین­ها بودند. بالاترین ارتفاع بوته در لاین­های ۱۴۶ و ۱۸۰ و بالاترین ارتفاع اولین غلاف در لاین­های ۱۲، ۴۷ و ۱۳۰ مشاهده شد. لاین­های ۱، ۱۳۱ و ۱۷۶ بیشترین تعداد غلاف پر را داشتند. از لحاظ عملکرد و اجزای عملکرد در بوته لاین­های ۱، ۱۳۱ و ۱۷۶ بیشترین تعداد دانه و عملکرد دانه در بوته را به خود اختصاص دادند. وزن هزار­دانه در لاین­های ۲۳، ۵۲، ۱۶۳ و ۱۷۸ در مقایسه با بقیه لاین­ها بیشتر بود. از لحاظ عملکرد و اجزای عملکرد در متر­مربع لاین­های ۵۵، ۶۹، ۸۶ و۱۷۶ برترین لاین­ها شناخته شدند. در نهایت، بر­اساس مقایسه میانگین لاین­ها با رقم شاهد برتر برای هر صفت به روش  LSD و با در نظر گرفتن درجه اهمیت صفات از بین ۱۰۰ لاین عدس، ۴۴ لاین برتر گزینش شدند. نتیجه گیری: لاین­های مورد ارزیابی از نظر اغلب صفات دارای اختلاف معنی ­دار با یکدیگر بودند. وراثت­پذیری بالا در صفات روز تا ۵۰% گلدهی، طول دوره ­گلدهی، روز تا ۵۰% غلاف­دهی، روز تا ۵۰% رسیدگی ­فیزیولوژیکی، طول دوره پر شدن­دانه و عملکرد کاه­و­کلش در بوته دیده ­شد. لاین­های مورد ارزیابی در مقایسه با ارقام شاهد در اکثر صفات مورد مطالعه از میانگین بالاتری برخوردار بودند. بنابراین با گزینش لاین­های برتر از لحاظ پتانسیل عملکرد و صفات اگرومورفولوژیک می­توان از این پتانسیل ژنتیکی بالقوه در ایجاد جمعیت­های برتر و معرفی ارقام پر­محصول استفاده کرد.

Genetic Advance, Genetic Coefficient of Variation, Heritability, Inbred Lines Selection, Lentil Improvment, اصلاح عدس, پیشرفت ژنتیکی, ضریب تغییرات ژنتیکی, گزینش لاین های اینبرد, وراثت پذیری خصوصی