محمد شیخ الحکمایی - کارشناسی ارشد معماری اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

بناهای عام المنفعه از جمله بناهای رایج ساخته شده در دورهها و مناطق مختلف بوده است که در کشورهای اسلامی با هدف جلب رضای خداوند، بهبود کیفیت زندگی افراد جامعه و یا اهداف سیاسی ساخته می شود. این دسته بناها، کاربری هایی را همچون کاروانسرا، حمام، آبانبار، مسجد، مدرسه ، دارالشفا، دارالضیافه ، دارالحدیث و... دربردارد که از این میان کاربری دارالسیاده به دلیل میزبانی از یک طبقه خاص (سادات) دارای اهمیت است . علی رغم اینکه در معماری ایران بناهایی مشابه همچون رباط، کاروانسرا و خانقاه دارا هستیم لازم است به بررسی تفاوتهای کارکردی دارالسیادهها در معماری پرداخته شود تا بتوان میان این ابنیه تفاوت قائل شد. هدف این پژوهش آن است که با بازخوانی منابع ، به مطالعه جایگاه و کارکرد دارالسیاده در معماری بناهای عام المنفعه پرداخته شود. این پژوهش با دو سوال آغاز می شود: ۱. عوامل پدید آمدن دارالسیاده چیست ؟ ۲. کارکرد دارالسیاده در بناهای عام المنفعه چگونه است ؟ یافته ها حاکی از آن است همزمان با دوره ایلخانی حاکمیت به جهت تکریم خاندان پیامبر (ص) محلی اختصاصی را برای سادات ایجاد می کند تا به امور سادات رسیدگی شود. به دلیل شرایط خاص ناشی از حمله ویرانگر مغولان این اقدام با اهداف سیاسی انجام می شود. در این دوران دارالسیادهها به صورت فضایی چند منظوره و در کنار بناهای عام المنفعه دیگر از جمله تاسیسات شهری ، مجتمع های بزرگ و بناهای مذهبی ساخته شد . در نهایت می توان گفت از عوامل ایجاد دارالسیاده و تکریم سادات توسط حاکم ، کاهش نارضایتی مردم و دوام بخشی به حکومت بود. به لحاظ معماری نیز دارالسیادهها با اینکه با هدف ایجاد یک سرپناه برای سادات در نقاط مختلف ساخته می شد اما می توان گفت نوعی همپوشانی میان کارکرد اقامتی و آموزشی در این ابنیه وجود دارد.

بناهای عام المنفعه ، سادات، دارالسیاده، ایلخانی ، تیموری