خدیجه طالبی قادیکلائی - دانشجوی کارشناسی ارشد، علوم باغبانی گرایش گیاهان دارویی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری
حسین مرادی - گروه علوم باغبانی، دانشکده علوم زراعی ، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری
راضیه عظیمی اترگله - هیات علمی موسسه جنگلها و مراتع کشور

سابقه و هدف: گیاه دارویی اسپند (.Peganum hamala L) متعلق به تیره قره داغیان (Nitrariaceae) و یکی از گونه های بومی جنس Peganum در ایران است. اسپند به دلیل داشتن متابولیت های ثانویه ارزشمند مانند فلاونوئیدها، آلکالوئیدها، آنتراکینون ها و ترکیب های روغنی فرار، دارای طیف وسیعی از خواص بیولوژیکی و دارویی منحصربه فرد می باشد. با وجود پراکنش وسیع گیاه اسپند در مناطق مرتفع شمال ایران، مطالعات محدودی روی این گونه گیاه سازگار با شرایط اکولوژیکی خشک و نیمه خشک کشور انجام شد. بنابراین در این راستا، ارزیابی تاثیر اکولوژیکی و اثر عرض ثابت و طول متفاوت جغرافیایی محل رویش به همراه ریزوسفر بر برخی از خصوصیات ساختاری و عملکردی گیاه اسپند در نه گرادیان ارتفاعی مختلف واقع در مازندران از اهداف این تحقیق است.مواد و روش ها: به منظور بررسی تاثیر عوامل اکولوژیکی بر صفات ساختاری (وزن تر و خشک اندام رویشی، وزن تر و خشک ریشه، ۵% ماده خشک اندام رویشی، ۵% ماده خشک ریشه، قوس، ارتفاع گیاه، مساحت کانوپی گیاه، قطر و طول ریشه، طول حداکثری ساقه و طوقه) و صفات عملکردی (قطر میوه، عملکرد میوه، وزن میوه، وزن دانه، تعداد متوسط دانه ها، تعداد میوه و ۵% دانه ها در میوه) گیاه اسپند، نمونه ­هایی از گیاه کامل در مرحله بذردهی از نه گرادیان ارتفاعی مختلف در مناطق خطیرکوه (۷۰۰ و ۱۰۰۰ متر)، چهاردانگه (۱۳۰۰، ۱۵۰۰، ۱۷۰۰ و ۱۹۰۰ متر) و گدوک (۲۱۰۰، ۲۳۰۰ و ۲۵۰۰) ) با ۳ تکرار به همراه خاک بستر در طرح کاملا تصادفی جمع­آوری شدند.نتایج: براساس نتایج آنالیزها، صفات عملکردی همبستگی مثبت با عوامل جوی نشان دادند. همچنین از میان صفات ساختاری، صفات رویشی ساقه با بارش، تبخیر و تابش همبستگی مثبت در سطح احتمال ۵% و با رطوبت نسبی همبستگی منفی در سطح احتمال ۱% نشان می دهد. افزایش ارتفاع از سطح دریا در مناطق گدوک و خطیرکوه موجب افزایش رطوبت و کاهش دما و در منطقه چهاردانگه منجر به کاهش رطوبت و دما می شود. همچنین، با افزایش ارتفاع از سطح دریا در هر سه منطقه، عملکرد محصول کاهش می یابد و حداکثر عملکرد محصول در ارتفاعات ۱۵۰۰ و ۲۱۰۰ متر با افزایش مواد سیلتی، رطوبت، EC و pH مشاهده می شود. گرادیان ارتفاعی، همبستگی مثبت در سطح احتمال ۱% با عملکرد بذر نشان می دهد. با افزایش ارتفاع از سطح دریا در هر منطقه، طول و قطر ریشه به ترتیب افزایش و کاهش پیدا می کند. صفات رویشی ساقه و ریشه همبستگی منفی با صفات بذر نشان می دهد. همچنین، سطح کانوپی با ارتفاع گیاه و حداکثر قوس ساقه گیاه با عملکرد گیاه همبستگی مثبت در سطح احتمال ۱% نشان می دهد. به طور کلی براساس یافته ها، با افزایش گرادیان ارتفاعی از سطح دریا، با کاهش دما و افزایش رطوبت و مواد مغذی خاک، کاهش رشد اندام رویشی و افزایش عملکرد محصول وجود دارد. همچنین، طبق مدل رگرسیونی صفت عملکرد؛ با افزایش گرادیان ارتفاعی، میزان شن و رس، مواد آلی و تبخیر افزایش می یابد که به دنبال آن افزایش عملکرد با ضریب تعیین ۶۰% مشاهده می شود. با توجه به مدل رگرسیونی بکار برده شده، اثرگذاری عوامل خاک بیشتر از آب و هوا می باشد. بنابراین، برای این گیاه در یک عرض جغرافیایی ثابت، عوامل آب و هوایی دارای تغییرات جزئی هستند.نتیجه گیری: با توجه به نتایج حاصل از بررسی صفات ساختاری و عملکردی اکوتیپ های جمع آوری شده گیاه اسپند، صفات عملکردی؛ با افزایش گرادیان ارتفاعی، میزان شن و رس، مواد آلی و تبخیر و کاهش دما، افزایش یافته و در مقابل، صفات رویشی کاهش می یابد. بنابراین، جمعیت منطقه گدوک با دارا بودن حداکثر صفات عملکردی به عنوان اکوتیپ برتر از میان مناطق مورد بررسی در استان مازندران معرفی می گردد.

اسپند (Peganum harmala L), تبخیر, تابش, خشکی, دانه, صفات ساختاری, صفات عملکردی, مواد آلی