حمیدرضا اردستانی رستمی - استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول

از جمله فرقه های اسلامی – شیعی، مذهبِ اسماعیلیه است که دربردارنده باورهای گنوسی است. پژوهش پیش رو بر آن است تا با نگاهی دوباره، همسانی های دیگری را میانِ مانویان و اسماعیلیان آشکار کرده و سپس به طور ویژه به بررسی نفس/ جان سخنگو که معادلِ مانویِ آن واژه wāxš- مشترک در پارتی و فارسی میانه – است، بپردازد. ریشه ایرانیِ باستانِ واژه wāxš، -wak به معنیِ صحبت کردن و ریشه اوستاییِ آن –Vak، دربردارنده معنیِ گفتن است و Vāxš- در یسنا، 17:44، به معنایِ سخن، در حالت فاعلی مفرد مؤنث به کار رفته است؛ بنابراین سخنان می توان به این نتیجه رسید که واژه wāxš مانوی، به معنای نفس/ جان، با سخن در پیوند است. در متنی مانوی (=M2 I) نیز می خوانیم که چون آمو؛ شاگرد مانی، برای تبلیغ راهیِ خراسان می شود، مرزبانِ آنجا به شکلِ روح (=wāxš) بر او ظاهر می گردد و در پهنه متن، تنها تصویری روح مانند مشغولِ سخن گفتنِ با آمو می شود، که می توان پیوندِ جان و سخن، یا به بیانِ دقیق تر، جانِ سخنگوی را در آن قطعه دید. ناصرخسرو اسماعیلی نیز به کرات از جانِ سخنگوی یاد کرده است و میان نفس و سخن پیوند می بیند؛ چنان که در بیتی گفته‌: خرد دوست جانِ سخنگوی توست/ که از نیک شاد است و از بد دژم، و در جای دیگر: پیموده شد از گنبد بر من چهل و دو/ جویانِ خرد گشت مرا نفسِ سخنور. او در ابیاتی دیگر به گونه ای سخن می گوید که گویا جان و سخن یک چیزند و سخن همچون جان سبب زندگی آدمی است: زنده به سخن باید گشتنت ازیراک/ مرده به سخن زنده همی کرد مسیحا/ پیدا به سخن باید ماندن که نمانده است/ در عالم کس بی سخنِ پیدا، پیدا، که البته به کارگیری سخن/ کلمه به جای جان نزد مانویان نیز دیده می شود؛ چنان که مانی، عیسی را کلام حقیقت می گوید که حیات بخش است. روشن است آنچه که حیات می بخشد، جان است که به جای آن کلمه نهاده شده است

نَفس سخنگوی، مانویان، ناصرخسرو، اسماعیلیان. گنوس