زهرا حیاتی - استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

یکی از رویکردهای ادبیات تطبیقی، برهم سنجی متون از دو رسانه مختلف است که به گرایش بینارسانه ای موسوم است. از آنجاکه فرایند اقتباس ادبی adaptation در سینمای داستانگو سابقه ای طولانی دارد، بسیاری از منتقدان سینمایی به مقایسه فیلم اقتباسی با منبع ادبی پرداخته اند و به گونه ای از ادبیات تطبیقی یا ادبیات مقایسه ای comparative literature با زیرشاخه بینارسانه ای توجه کرده اند. نمونه این پژوهش ها در تحقیقات دانشگاهی ایران نیز وجود دارد و در دهه اخیر، برخی محققان این موضوع را با یک نگاه مابَعدی پی گرفته اند؛ یعنی قابلیت های تبدیل متن ادبی به فیلم را به عنوان موضوع تحقیق برگزیده اند. با اتخاذ این رویکرد می توان کارکرد سینمایی استعاره را در تصویرهای شعر فارسی بازجست. بلاغت سنتی با تبعیت از دیدگاه ارسطویی، استعاره را کلمه ای می داند که بر اساس رابطه مشابهت به جای کلمه دیگری می نشیند. این تعریف که به واژه و در نهایت جمله نظر دارد با تعریف های پس از آن که از دیدگاه رمانتیک افلاطونی برآمده اند تفاوت دارد؛ زیرا در این دیدگاه ها استعاره با کل زبان رابطه ای سازمند دارد و زاییده تخیل فعالی است که باید معنایی را از یک شیء به یک شیء دیگر انتقال دهد. با توسعه این نگرگاه در قرن بیستم و صورت بندی دقیق آن در یافته های زبان شناسان ساختگرا، استعاره اصلاً فرایندی است که در زبان محقق می شود و نه تنها عامل انتقال معنا که آفریننده معنا است؛ آن هم از طریق ایجاد کنش و واکنش میان دو امر که امر سوم را ایجاد می کند. برهم سنجی استعاره ادبی با استعاره سینمایی براساس دیدگاه کلاسیک ارسطویی دشوار است؛ زیرا در این دیدگاه استعاره بر واژه استوار است و واژه، بنیان رسانه کلامی است که در ذات خود با رسانه سمعی-بصری سینما متفاوت است. اما اگر استعاره را در کل و به عنوان عنصر بنیادین فکر در نظر بگیریم، زبانِ کلامی و غیر کلامی می توانند مناسبات خود را با یکدیگر بازیابند. با این نگاه، تعامل استعاره های ادبی شعر فارسی و سینماطیدگردیسی عناصر زیبایی شناسانه و با معادل یابی عناصر سبکی در دو رسانه تبیین می شود.

ادبیات تطبیقی، بررسی مقایسه ای، استعاره، شعر فارسی،تصویر ادبی، سینما، اقتباس