علیرضا ملائی توانی - استاد پژوهشکده تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.

صفویان با ایجاد حکومتی متمرکز قلمرو تاریخی ایران را احیا نمودند و به تشیع رسمیت دادند. برخی مدعی­اند صفویان دولت ملی ایجاد کردند و به ایرانیان وحدت و هویت ملی تازه­ای دادند. دو دهه پس از انقلاب اسلامی این ایده رواج یافت که تاسیس حکومت صفویه مبدا تاریخ معاصر/ جدید ایران است. با توجه به اهمیت این ادعا و پیامدهای آن، مقاله حاضر به ارزیابی این مسئله می­پردازد که آیا واقعا برآمدن صفویان مبدا تاریخ معاصر ایران است و آیا می­توان از دولت ملی و شکل­گیری هویت واحد ملی در دوره صفویه سخن گفت؟ نگارنده مهم­ترین ایده­های مطرح­شده در این باره را در قالب سه گفتمان شرق­شناسانه، ایران­گرایانه و شیعه­گرایانه دسته­بندی و بررسی می­کند. نتایج پژوهش نشان می­دهد تشکیل حکومت صفویه سرآغاز یک دوره تاریخی تازه در چارچوب دوران میانه ایران و در استمرار آن است نه مبدا تاریخ جدید یا معاصر ایران. با حکمرانی صفویان نه تمدن نوینی تاسیس شد که ایران را وارد دوره تجدد کند و نه ایران در تمدن جدید اروپایی سهیم شد تا از امکانات و فرصت­های آن بهره­مند شود و نه تعریف تازه­ای از موقعیت ایران در نسبت با مدرنیته به دست آمد. در نتیجه، صفویان دوره پیشامدرن ایران را تنها با تغییر مذهب و تغییر رابطه دین و دولت ادامه دادند.

حکومت صفویه, تاریخ معاصر, تشیع, حکومت ملی, قلمرو ایران