فاروق نعمتی - . دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
محمد مهدی روشن چسلی - استادیار، گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

یکی از حوزه های نسبتا جدید در عرصه مطالعات زبان شناسی، روش معناشناسی است که بیشترین کاربرد را در تحلیل متون و فهم ساختار آن دارد. دانش معنی شناسی با مطالعه علمی معنی، می کوشد تا به روابطی که میان واحدهای معنایی، یعنی جفت های لفظ- معنا و یا روابط معنا- معنا وجود دارد، دست یافته و توصیفی دقیق از این روابط ارائه کند. در این میان، قرآن کریم با توجه به قدسی بودن متن آن و منزه بودنش از سهو و خطای بشری، از اعتبار بالاتری نسبت به سایر متون برخوردار است و از این رهگذر، بررسی ساختار متن و نحوه استعمال واژگان در این کتاب آسمانی، می تواند روش مناسبی در فهم هرچه دقیق تر معانی آن باشد. در این پژوهش با بهره گیری از رویکرد هم زمانی (synchronic) و در راستای معاناشناسی توصیفی، در پی آن هستیم تا با تامل صرف در قرآن کریم عصر نزول، جدای از پیش فرض ها، مفهوم «استکبار» را در کلام وحی بررسی نموده و در محور هم نشینی، دلالت های معنایی آن را مورد تحلیل زبانی و معناشناسی قرار دهیم. این واژه پربسامد قرآنی، به شکل اسم و فعل و زمان های مختلف، ۴۷ بار در قرآن کریم استعمال شده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که در تبیین مفهوم استکبار، علل و عوامل بسیاری دخیل هستند. وجود ابلیس، طبقه مترفین و سرمایه داران، کفر و ... همگی به نوعی دایره معنایی استکبار را در محور هم نشینی آن کامل می نمایند. همچنین ابزار و اهداف استکبار در برخورد با نهضت های الهی، متنوع و گوناگون است.

قرآن کریم, استکبار, مفاهیم هم نشین, مولفه معنایی