محمد میری - استادیار گروه اخلاق و منابع اسلامی دانشگاه تهران؛

در نگاه عارفان، توبه در بالاترین سطح خود به گذار از همه کثرات و حجاب­ها و به عبارت دیگر، به توبه از هرچه جز خدا منتهی می شود. نباید چنین پنداشت که این نگاه عارفان بی­مبنا و برخاسته از احساسات و ذوق­های عارفانه است. در این پژوهش، آن دسته از مبانی پذیرفته شده در علم عرفان عملی به روش اسنادی تحلیلی بررسی می شود که می تواند در تحلیل و تبیین این سخن عارفان به کار آید. قاعده عرفانی «روح معنا» از سویی، راه را برای طرح سطوح مترتب بر هم توبه باز می کند و از سوی دیگر، اصل «حضور منازل پایین­تر در مراحل بالاتر سلوکی» مقتضی آن است که توبه در همه مراتب بالاتر ازجمله مرتبه فنا که مرتبه گذار از ماسوا است، نیز حضور داشته باشد. همچنین، اصل «فناگرایی در سلوک» موجب شده است تا مراتب نهایی توبه نیز رنگ ورویی از فنا داشته باشد. افزون بر همه این ها، شواهد حاکی از آن است که موازین پذیرفته شده در علم عرفان عملی (میزان شریعت، میزان عقل و میزان مشایخ) نیز بر توبه از ماسوی الله به عنوان نهایی­ترین مرتبه توبه صحه می گذارند.

توبه, عرفان عملی, فنا