امین سلیمان کلوانق - دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه قم
علی مظهر قراملکی - استاد فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران
احمد مرتاضی - استادیار فقه و حقوق اسلامی دانشگاه تبریز

در ماده ۵۵۵ق.م.ا تغلیظ دیه، مشروط بر این شده که رفتار مرتکب و فوت، هر دو در ماه­های حرام یا حرم مکه باشد. درحالی که اکثر فقیهان امامیه قائل به عدم شرطیت اتحاد مکانی و زمانی فوت و رفتار جنایی، هستند. بر همین اساس، مسئله اصلی نوشتار حاضر، بررسی دیدگاه­های مختلف در مورد لزوم یا عدم لزوم وحدت زمان یا مکان وقوع جنایت و فوت مجنی­علیه برای ثبوت حکم تغلیظ دیه و تحلیل ادله ارائه ­شده در این باره است. یافته­های این تحقیق که مبتنی بر روش توصیفی­تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه­ای صورت گرفته، نشانگر آن است که با وجود خدشه بسیار در اعتبار سندی روایات وارده در خصوص اصل تغلیظ دیه، قول حق، دیدگاه رقیب می­باشد که قانونگذار ایران نیز همان را برگزیده است. چرا که مطابق روایات باب، از جمله صحیحه کلیب اسدی، تحقق رفتار جنایی در آن مکان یا زمان­های خاص موضوعیت دارد و از این رو، ملاک در تغلیظ دیه این است که مسمای قتل در آن زمان یا مکان حاصل باشد و برای صدق عرفی آن لازم است که سبب و مسبب، یعنی رفتار و فوت، اتحاد زمانی و مکانی داشته باشند. زیرا قتل، عنوانی است که صدق آن، رفتار فاعلی را می­طلبد و بدون آن رفتار، عنوان موت یا فوت یا مرگ بر آن صادق است نه قتل. اکتفا به قدر متیقن در موارد خلاف مثل تغلیظ دیه نیز موید نظریه اعتبار اتحاد زمانی و مکانی رفتار جنایی و فوت است. هم­چنین به نظر می­رسد که عبارت «رفتار مرتکب» در ماده یادشده، موجب بروز احتمالاتی می­شود که ممکن است در مواردی ماحصل از ارزیابی ادله را نقض کند. از این رو، برای دفع آن پیشنهاد می­شود عبارت «رفتار جنایی»، جایگزین آن شود.

اتحاد زمانی و مکانی, تغلیظ دیه, حرم مکه, رفتار جنایی, ماه های حرام