بایزید یوسفی - دانشیار پژوهش، بخش تحقیقات منابع طبیعی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان کردستان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، سنندج، ایران
علیرضا مدیررحمتی - دانشیار پژوهش، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران

با توجه به تغییرات اقلیمی و خشک سالی های اخیر، ارزیابی توان رشد و تولید ارقام صنوبر (Populus spp) در شرایط تنش خشکی ضروری است. این پژوهش با ۱۴ کلن تاج بسته صنوبر (P. nigra L) با فاصله کاشت ۳×۳ متر از سال ۱۳۸۰ به مدت هفت سال در سنندج اجرا شد. کاشت نهال کلن ها در قالب طرح آزمایشی بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در فروردین ۱۳۸۱ انجام شد. مزرعه در سال ۱۳۸۶ به دلیل عدم امکان تامین آب تا دهم تیر تحت تنش خشکی قرار گرفت. نتایج نشان داد که خشکی موجب زردی و خزان برگ ها، حمله چوب خوار (Melanophylla picta) و درنهایت خشک شدن تعدادی از درختان شد. تنش، ضمن افزایش دامنه تغییرات صفات، رشد کلن­های صنوبر را به شدت محدود کرد، به طوری که درختان در معرض خشکی نتوانستند سرعت و مقدار رشد بالقوه خود را نشان دهند. پاسخ به تنش خشکی در بین کلن­ های صنوبر تنوع قابل ملاحظه ­ای نشان داد، به طوری­ که در کلن­ های P. nigra M و P. nigra ۴۲/۵۳ درصد تلفات صفر بود، اما در برخی مانند P. nigra ۶۳/۱۳۵ حدود نیمی از درختان از بین رفتند.میانگین تلفات کلن­ ها ۲۰/۴۹ درصد بود و دو کلن P. nigra ۵۶/۵۲ و P. nigra ۵۶/۷۵ با تولید چوب به ­ترتیب ۶۱/۲۵ و ۸/۲۴ متر مکعب در هکتار در سال و خسارت متوسط (۲۵ تا ۳۰ درصد) جزء کلن­ های دارای بهترین عملکرد و به نسبت متحمل به خشکی بودند. نتایج تجزیه ضریب های همبستگی، تجزیه خوشه ای و تجزیه به مولفه های اصلی، تاثیر منفی تنش خشکی را بر عملکرد چوب و اجزای آن نشان دادند، بدین شکل که کلن­ های کوچک تر و دارای تعداد و اندازه برگ کمتر با ظرفیت حفظ آب گیاه و کاهش سطح تبخیر، قابلیت تحمل خشکی بیشتری داشتند. همچنین، وجود تنوع ژنتیکی از نظر تحمل تنش در بین کلن های صنوبر و الگوی تفکیک آن ها در تجزیه خوشه ای و نتایج تجزیه به مولفه های اصلی، بیانگر دخالت عامل های ژنتیکی در کنترل آن و امکان دسترسی به کلن های پایدار و سازگار با شرایط خشک کشور از طریق دورگ گیری بود.

تلفات, تنوع ژنتیکی, عملکرد, کلن