Siamak Sarlak - Expert of Archaeological Research Institute of Cultural Heritage and Tourism Research Institute, Tehran, Iran.

در مطالعات باستان شناسی هزاره دوم قبل ازمیلاد نیمه شمالی ایران براساس گاه شناختی رایج و مرسوم عصر مفرغ و عصر آهن ایران، عموما بازه زمانی (۲۰۰۰) ۱۹۰۰ تا ۱۵۰۰ ق.م. معرف عصر مفرغ پایانی و حدودا ۱۵۰۰ ق.م. به عنوان آغاز عصر آهن شناخته می شود. ازسوی دیگر، برپایه شواهد و مدارک باستان شناسی، در اکثر محوطه های هزاره دوم قبل ازمیلاد نیمه شمالی ایران تصویر روشنی از توالی گاه شناختی و فرهنگی پایان عصر مفرغ و آغاز عصر آهن ارائه نشده است. این محدودیت بیشتر ناشی از بستر و ماهیت مواد و مدارک این دوره است که غالبا حاصل کاوش در گورستان های این دوره بوده و اطلاعات موجود در رابطه توالی لایه نگاری مشخص و دقیق در محوطه های استقراری این دوره در نیمه شمالی ایران، اندک است. در عین حال مدارک موجود نشان می دهد که اکثر مراکز اصلی و محوطه های این دوره، به ویژه در شمال شرق و شرق ایران (و دشت گرگان)، جنوب ترکمنستان و شمال افغانستان، در حدفاصل حدود ۱۷۰۰ تا ۱۵۰۰ ق.م. (پایان عصر مفرغ تا آغاز عصر آهن) متروک می شوند و در توالی استقراری این محوطه ها گسست فرهنگی و گاه شناختی مشهودی ایجاد می شود. در رابطه با علل متروک شدن محوطه های این دوره و گسست ایجادشده در توالی استقراری (و گاه شناختی و فرهنگی) اواسط هزاره دوم قبل ازمیلاد فرضیاتی مطرح شده است. غالب این فرضیات با رویکرد باستان شناسی به مواد فرهنگی، به ویژه مطالعه و تحلیل تغییرات ایجادشده در سنت های سفالی، به توجیه علل بروز گسست ایجادشده پرداخته است و عواملی نظیر مهاجرت ها و تهاجمات اقوام و فرهنگ های جدید، تغییرات زیست محیطی، افزایش جمعیت و در نتیجه آن افزایش میزان بهره برداری از منابع طبیعی و شوک زیست محیطی ناشی از آن و تغییر در شیوه اقتصاد معیشتی را به عنوان دلایل بروز گسست ایجادشده در توالی استقراری و متروک شدن مراکز این دوره در مناطق شرقی فلات ایران، پیشنهاد و مطرح کرده است. در این نوشتار، براساس یکی از فرضیات، مبتنی بر نتایج مطالعات زبان شناسی متون مذهبی منسوب به «هندو ایرانی عصر ودایی-گاهانی» پرسشی مطرح خواهد شد مبنی بر این که، آیا تحولات ناشی از اصلاحات مذهبی زرتشت که در بازه زمانی حدودا ۱۷۰۰ (۱۸۰۰) تا ۱۵۰۰ ق.م. در شرق ایران روی داده است، به تنهایی و یا احتمالا همراه با دیگر عوامل (احتمالا تغییرات زیست محیطی) می تواند به عنوان یکی از عوامل تاثیرگذار (تسریع کننده) در روند متروک شدن مراکز و محوطه های پایان عصر مفرغ شرق ایران و ازجمله عوامل گذار جوامع از عصر مفرغ به عصر آهن به شمار آید؟ با این وصف در نوشتار حاضر، بازه زمانی تقریبی (۱۶۰۰) ۱۷۰۰ تا (۱۴۰۰) ۱۵۰۰ ق.م. به عنوان دوره گذار از عصر مفرغ به عصر آهن مطرح و پیشنهاد می شود.

Bronze Age, Iron Age, Transition, Northern Half of Iran, Northeast and East of Iran., عصر مفرغ, عصر آهن, دوره گذار, نیمه شمالی ایران, شرق و شمال شرق ایران.