زهرا سادات کشاورز - پژوهشگر پسادکتری گروه معارف اسلامی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
مریم سعیدیان جزی - دانشیار گروه معارف اسلامی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

آنگاه که امری همچون مهدویت از حدود قلمروهای عقیدتی فراتر می‎‍رود و به پدیده‎‍ای سیاسی-اجتماعی بدل می ‍شود، از ظرفیت‎‍های لازم برای مطالعه به‎‍مثابه یک گفتمان برخوردار می‎‍شود، مهدویت نیز در عصر صفویه، چنین ظرفیتی داشته است. به منظور تحقق چنین مطالعه‎‍ای و با مبنا قراردادن نظریه گفتمان ارنستو لاکلائو و شانتال موفه، براساس روشی تاریخی-تحلیلی، سوال اساسی آن است که ساختار سیاسی- اجتماعی عصر صفویه، چگونه توانسته است چنین زنجیره هم ارزی نسبتا فراگیری را مستقر کند. در همین راستا، فرضیه پژوهش آن است که مهدویت ازطریق یکی از اصول و ارکان گفتمان، یعنی زنجیره هم ارزی، این قابلیت را یافته است که قاطبه جامعه را فارغ از تفاوت‎‍های جنسیتی، قومیتی، جغرافیایی، سیاسی و حتی دینی، در یک همگرایی چشمگیر قرار دهد. یافته‎‍های تحقیق نشان می‎‍دهد مفصل‎‍بندی حاکمیت صفوی براساس مهدویت، در توازی با ایجاد زنجیره هم ارزی، ازطریق عمومیت باور به منجی، به‎‍منزله سازوکارهای گفتمانی، موفق به ایجاد همگرایی اجتماعی فارغ از تفاوت‎‍های موجود شده و ازطریق نبود مفصل‎‍بندی دال منجی، به‎‍مثابه دال‎‍های تهی، چنین پوششی را رقم زده است. همچنین ژرف ساخت‎‍های هژمونیک‎‍سازی صفویه، ازجمله تاریخ‎‍نگری‎‍ و تاریخ‎‍نگاری‎‍ها و مواضع و متون فقهی علمای شیعه، امکان ایجاد این زنجیره را فراهم کرده ‎‍اند.

زنجیره هم ارزی, دال تهی, مفصل‎‍بندی, گفتمان مهدویت, صفویه