رقیه نجف زاده - Department of Medicinal Plants, Higher Education Center Shahid Bakeri Miyandoab, Urmia University, Iran
چنور حسینی - Department of Horticultural Sciences, Urmia University, Urmia, Iran
حسین عبدی - Department of Plant Production and Genetics, Urmia University, Urmia, Iran

چکیده مبسوط مقدمه و هدف: آویشن از جمله گیاهان دارویی می ­باشد که در مناطقی از جهان به صورت زراعی کشت می گردد و برخی از گونه­ های آن بومی ایران هستند. ارزیابی تنوع فیتوشیمیایی اسانس این گونه­ ها از گام ­های مهم به­ نژادی آویشن می­ باشد و چنین تنوعی در ترکیبات اسانس ناشی از اثر متفاوت عوامل محیطی و رویشگاهی است. تحقیق حاضر در راستای درک تنوع فیتوشیمیایی اسانس جمعیت­ های مختلف آویشن اجرا گردید. مواد و روش ها: در پژوهش حاضر درصد ترکیبات اسانس ۱۵ جمعیت­ آویشن (۸ جمعیت از گونه T. kotschyanus، ۳ جمعیت از گونه T. migricus، ۲ جمعیت از گونه T. fedtschenkoi و یک جمعیت از گونه­ های T. fallax و T. pubescens) رویشگاه ­های طبیعی مناطق شمال­ غرب کشور مورد مطالعه قرار گرفتند. بدین منظور، سرشاخه­ های گلدار جمعیت ­ها در فصل گل­دهی برداشت و ترکیبات اسانس با دستگاه GC/MS شناسایی شدند. یافته ها: در مجموع ۲۷ ترکیب در اسانس­ جمعیت­ های مورد مطالعه مشاهده گردید که تنوع قابل ملاحظه در میان آن­ها وجود داشت. بر طبق نتایج، Thymol، P-cymene و Gamma-terpinene ترکیبات غالب اسانس بودند. بیشترین میزان اسانس مربوط به ­ترکیب Thymol بود که جمعیت بوکان (۶۹/۷۵ درصد) و باروق (۶۲/۱۳ درصد) دارای بیشترین مقدار بودند. طبق این نتایج، برتری جمعیت­ های استان آذربایجان­ غربی از نظر ترکیب Thymol محسوس بود. Carvacrol در جمعیت ارومیه- قوشچی (۵۸/۲۹ درصد)، سردشت (۴۴/۷۷ درصد) و Linalool در جمعیت سقز (۵۳/۲۱ درصد) بیشترین مقادیر را داشتند. با تجزیه به مولفه ­های اصلی مشخص گردید که سه مولفه نخست ۶۰ درصد از تغییرات موجود در داده ­ها را توجیه می­ نمایند. نتایج تجزیه خوشه ­ای جمعیت­ های استان آذربایجان غربی و استان کردستان را در دو گروه مجزا قرار داد. ترکیب Thymol با  ۱,۸-cineoleهمبستگی منفی داشت. Gamma-terpinene که از دیگر ترکیبات غالب اسانس بود با ترکیبات ۱,۸-cineole و Beta. Ocimene همبستگی منفی نشان داد. شدیدترین همبستگی مثبت میان ترکیبات ۱,۸-cineole با Beta. Ocimene، Caryophyllene oxide با Camphor و Lavandulyl acetate با Camphene مشاهده شد. ترکیب Alpha-thujen دارای بیشترین همبستگی منفی با دیگر ترکیبات اسانس بود و Carvacrol نیز همبستگی بالایی با سایر ترکیبات نداشت. نتیجه گیری: جمعیت ­های­ بوکان و باروق به­ دلیل داشتن میزان Thymol بالا و جمعیت­ های­ سردشت، ارومیه- قوشچی و نقده به ­دلیل داشتن میزان دو ترکیب Thymol و Carvacrol  بالا، برتر می­ باشند که می­ توانند در صنایع وابسته و داروسازی و برنامه ­های تولیدی و به­ نژادی مفید واقع گردند.

Carvacrol, Essential oil components, Natural habitats, Thymol, Thymus, آویشن, ترکیبات اسانس, تیمول, رویشگاه های طبیعی, کارواکرول