زهرا خسروشاهی - کارشناسی ارشد فلسفه اسلامی دانشگاه مذاهب اسلامی

بر اساس مکتوبات این دو دانشمند بزرگ، عقل از منظر سید مرتضی علم الهدی (ره) و قاضی عبدالجبار معتزلی از مقام ومنزلت والایی برخوردار می باشد تا جایی که هر دو به صراحت شناخت خدا از طریق عقل را جزء اولین تکلیف انسان ها می دانند. سید مرتضی که خود از شاگردان قاضی عبدالجبار معتزلی است. تعقل را نقطه عزیمت و فهم دین می داند. سید مرتضی و عبدالجبار معتزلی بر حجیت عقل تاکید فراوان دارند و چنانکه در بحث روش کلامی ایشان وجود دارد دلالت عقل را از دلالت دیگر منابع قوی ترمی شمارند. این دو متکلم عقل گرا اعتقاد دارند که هر چیزی که به دلایل عقلی ناسازگار باشد باطل است. البته چالش هایی هم در سیر تطور کلامی ایشان دیده می شود که آن هم در مسئله امامت و در وضع شخص مرتکب گناه کبیره در این جهان (در مقابل نظر منزلتی میان دو منزلت معتزله) و در آن جهان (در مقابل نظر وعد و وعید معتزله) می باشد. از دیگر اشتراکات این دو مولف آن است که: اول: عقل را بزرگ می شمارند. دوم: تفسیر آنان از قران و احادیث بیش از آن که بر نقل استوار باشد بر عقل استوار است. سوم و از همه مهم تر، با این روش کلامی در مقابل اهل حدیث، مرجئه و اشاعره قرار گرفتند. عقل را تنها در شناخت احکام شرعی نیازمند نقل می دانند و به تنهایی قادر به فهم آن نمی شمارند، اما در مسائل مربوط به توحید و عدل تنها عامل شناخت را عقل می دانند.

سید مرتضی علم الهدی، قاضی عبدالجبار معتزلی، عقل گرایی، معتزله، شیعه