نسیم حمزه نژاد - دانشجوی دکتری اقتصاد، گروه اقتصاد، دانشکده اقتصاد و مدیریت، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.
بهزاد سلمانی - استاد اقتصاد، گروه اقتصاد، دانشکده اقتصاد و مدیریت، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.
محمد مهدی برقی اسگویی - دانشیار اقتصاد، گروه اقتصاد، دانشکده اقتصاد و مدیریت، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.

معرفی: نظریه­های اخیر در رابطه با رشد اقتصادی، نشان دهنده این است که فعالیت­های تحقیق و توسعه از عوامل اصلی در فرایند تولید علم به شمار می­روند و نقش مهمی را در بهبود سطح بهره­وری کل عوامل تولید ایفا می­کنند. بر همین اساس، کشورهای توسعه یافته با سرمایه­گذاری و اختصاص بودجه­های تحقیقاتی بالا توجه خاصی به این گونه فعالیت­ها دارند. اما در کشورهای در حال توسعه با توجه به پایین بودن بودجه­های تحقیق و توسعه و محدودیت منابع سرمایه ای که برای بنگاه­های تولیدی وجود دارد، این کشورها می­توانند از سرریز فعالیت­های تحقیق و توسعه بین­المللی بهره ببرند و بهره­وری کل عوامل تولید خود را بهبود ببخشند. اما آن چه که اهمیت دارد این است که برخی عوامل داخلی و یا خارجی مانند ظرفیت جذب کشورها یا درجه عقب ماندگی نسبی آن­ها می­تواند مکانیسم اثرگذاری سرریزها بر بهره­وری را تحت تاثیر قرار دهد و منجر به برخی اثرات غیرخطی احتمالی گردد. برای بررسی این اثرات غیرخطی احتمالی نیاز به روش­های انعطاف­ پذیر­تری هست تا بتواند به خوبی رفتار این عوامل را بر مکانیسم اثرگذاری سرریزهای تحقیق و توسعه بین المللی شناسایی و  مورد بررسی قرار دهد. برهمین اساس، در این مطالعه  به دنبال پاسخگویی به این سوال هستیم که اثرات آستانه­ای ظرفیت جذب و عقب­ماندگی نسبی بر سرریزهای تحقیق و توسعه بین المللی در کشورهای در حال توسعه به چه صورت است؟ برای بررسی این موضوع از رویکرد غیرخطی رگرسیون انتقال ملایم داده­های تابلویی (PSTR) استفاده شده است و دوره زمانی این مطالعه ۱۹۹۵- ۲۰۱۵ در نظر گرفته شده است. برای این منظور، از کانال اثرگذاری سرریزهای تحقیق و توسعه بین­المللی  بر بهره­وری کل عوامل تولید استفاده شده است و در دو برآورد جداگانه نحوه اثرگذاری دو متغیر انتقال ظرفیت جذب و غقب­ماندگی نبسی بر عملکرد سرریز­های تحقیق و توسعه بین المللی و به تبع آن بهره­وری کل عوامل تولید مورد بررسی قرار گرفته است.   متدولوژی: با توجه به اینکه در مدل­های رگرسیونی مبتنی بر داده­های پانلی، اثرات زمانی و مقطعی ناهمگن در داده­ها به وسیله­ی مدل تاثیرات ثابت و تصادفی تعیین می­شود و در چنین مدل­هایی کشش­ها (ضرایب متغیرها) در بین کشورها و در طی زمان ثابت هستند، یک معادله خطی نمی­تواند اجازه بدهدکه تغییرات بهره­وری کل عوامل تولید نسبت به سرریز تحقیق و توسعه خارجی همه اثرات غیر خطی احتمالی را منعکس کند. در این مطالعه نیز به منظور بررسی و آزمون رابطه میان متغیرها، در الگوی در نظر گرفته شده از تکنیک اقتصاد سنجی رگرسیون انتقال ملایم پانلی استفاده شده است. برای این منظور به پیروی از مطالعه گونزالز و همکاران (۲۰۰۵) و کولیتاز و هارولین (۲۰۰۶)  ابتدا یک مدل PSTR  دو رژیمی با یک تابع انتقال به صورت زیر تصریح می­شود: (۱)                                                                                                       در رابطه (۱) i=۱,…,N و t=۱,…,T،  به ترتیب نشان دهنده مقاطع و ابعاد زمانی داده­های پانلی می­باشند.  متغیر وابسته و نشانگر بهره­وری کل عوامل تولید، و  و  متغیرهای مستقل و به ترتیب نشان­دهنده، سرریز تحقیق و توسعه داخلی، سرمایه انسانی و سرریز تحقیق و توسعه بین­المللی هستند.  اثرات ثابت مقاطع و  جمله خطای مدل است که بصورت در نظر گرفته شده است.  نیز بیانگر یک تابع انتقال پیوسته و کراندار بین صفر و یک است. با توجه به مبانی نظری و تجربی موجود در زمینه موضوع مورد مطالعه، در این تحقیق متغیرهای ظرفیت جذب و عقب­ماندگی نسبی ( درجه توسعه یافتگی) به عنوان متغیر انتقال انتخاب شده اند.   یافته ها: بر اساس نتایج به دست آمده، با در نظر گرفتن اثرات آستانه­ای ظرفیت جذب و عقب­ماندگی نسبی، ضریب اثرگذاری سرریزهای تحقیق و توسعه بین­المللی بر بهره­وری کل عوامل تولید افزایش می­یابد. به عبارت بهتر، نتایج تحقیق گویای این است که متغیر ظرفیت جذب که معادل میانگین سال­های آموزش نیروی انسانی در نظر گرفته شده است، تاثیر مثبت و معنی داری بر اثرگذاری سرریزهای تحقیق و توسعه بین­الملی روی بهره­وری کل عوامل تولید در کشورهای در حال توسعه دارد. یعنی با افزایش حد آستانه­ای ظرفیت جذب میزان اثرگذاری سرریزها بر بهره­وری نیز افزایش یافته است. بنابراین، کشورهای در حال توسعه برای بهره  بردن از اثرات سرریز بین­المللی روی بهره­وری کل عوامل تولید به حد مشخصی از آموزش نیروی انسانی نیاز دارند.  همچنین، شاخص عقب­ماندگی نسبی نیز بصورت مستقیم عمل نموده و با افزایش شکاف تکنولوژیکی کشورهای در حال توسعه از کشور رهبر ( در این مطالعه آمریکا در نظر گرفته شده است) میزان اثرگذاری سرریز­های بین­المللی بر بهره­وری کل عوامل تولید این کشورها افزایش داشته است. اما این افزایش تا حد مشخصی از عقب­ماندگی وجود خواهد داشت. البته، لازم به ذکر است که مطابق نتایج به دست آمده، این رابطه مستقیم تا سطح آستانه­ای مشخصی از ظرفیت جذب و عقب­ماندگی نسبی در کشورهای در حال توسعه  برقرار است و در کشورهایی که از ظرفیت جذب بسیار بالایی برخوردارند  و یا بسیار عقب­مانده هستند رژیم خطی تعیین کننده رفتار متغیرها بوده و  ضریب اثرگذاری سرریزها بر بهره­وری کل عوامل تولید در این کشورها ضعیف­تر گزارش شده است.   نتیجه: بنابراین، توصیه می­شود کشورهای در حال توسعه برای آنکه بتوانند از مزایای سرریزهای تحقیق و بین­المللی در جهت بهبود بهره­وری خود برخودار شوند، بایستی پتانسیل­های خود را در زمینه تجارت بین­الملل شناسایی نموده و کشورهایی را که در زمینه سرریزهای تحقیق و توسعه بیشترین نفع را به آن­ها می­رسانند، مد نظر قرار دهند. علاوه­براین، با تربیت و آموزش کارآمد  نیروی انسانی متخصص و تقویت ظرفیت جذب داخلی امکان جذب و بومی­سازی فناوری­های جدید را ایجاد نموده و زمینه را برای جذب هر چه بیشتر سرریزها فراهم کنند. همچنین، این کشورها می­توانند با سیاست-گذاری صحیح در استفاده از منابع داخلی، اختصاص بودجه­های مناسب برای فعالیت­های تحقیق و توسعه داخلی و  نظارت جدی بر آن­ها با تقویت تولید داخلی به درجات منابی از توسعه­یا­فتگی دست پیدا کرده و شکاف تکنولوژیکی خود را از کشورهای پیشرو کاهش دهند تا بتوانند بیشترین بهره­ را از تجارت بین­الملل خود داشته باشند و با جذب بیشتر فناوری­های خارجی، در عرصه جهانی به رقابت موثر پرداخته و از منافع سرریزهای بین­المللی در جهت بهبود سطح بهره­وری خود استفاده نمایند.

ظرفیت جذب, عقب ماندگی نسبی, سرریزهای تحقیق و توسعه بین المللی, رویکرد رگرسیون انتقال ملایم داده های تابلویی