مژده قربانعلی زاده - دکتری جامعه شناسی دانشگاه تهران، تهران، ایران.

دموکراسی مفهومی چالش برانگیز در حیات سیاسی و اجتماعی است. نظام های سیاسی ناگزیرند به رابطه محوری مباحث آموزش رسمی و تربیت سیاسی جامعه توجه نمایند. هدف این پژوهش بررسی رویکرد برنامه درسی آموزش و پرورش به مفهوم دموکراسی می باشد. کتب درسی مطالعات اجتماعی مقطع متوسطه اول به عنوان نمونه پژوهش مورد بررسی قرار گرفت. روش تحقیق، تحلیل محتوای کمی و کیفی است. مولفه های دموکراسی در این پژوهش عبارتند از: برابری انسان ها، اصالت قانون، حقوق طبیعی، مدنی و سیاسی، اصالت فرد و حاکمیت مردم. نتایج تحقیق نشان داد که در بخش کمی، از مجموع سه کتاب بررسی شده، ۴۸۷ مورد به مولفه های دموکراسی پرداخته شده است. بیشترین میزان توجه در کتاب مطالعات اجتماعی پایه هفتم (۲۲۰ مورد) و کمترین میزان در کتاب مطالعات اجتماعی پایه هشتم (۱۱۳ مورد) بوده است. در مجموع، مولفه « اصالت قانون » با ۲۰۵ مورد ( ۰۹/۴۲ % ) بیشترین میزان را شامل می شود و پس از آن مولفه «حقوق طبیعی، مدنی و سیاسی» با ۱۶۷مورد ( ۲۹/۳۴ %) قرار دارد. به مولفه اصالت فرد نیز پرداخته نشده است. در بخش تحلیل محتوای کیفی؛ مشخص شد کتب درسی مطالعات اجتماعی و رویکرد سند تحول بنیادین در مبانی نظری همسو هستند اما رویکرد اسلامی (حاکم بر سند تحول بنیادین) و رویکرد غربی در مفهوم دموکراسی انطباق ندارند. در کاربرد مولفه های دموکراسی، اشتراک لفظی بین محتوای کتب مطالعات اجتماعی و رویکرد غربی وجود دارد اما اشتراک معنایی کامل مشاهده نمی شود. در ساختار سیاسی جمهوری اسلامی، اتکای به آرای عمومی مهم ترین مصداق مشارکت مردم است اما اتکا قوانین به احکام الهی، انحصار حق حاکمیت خداوند، مقام کرامت و خلافت انسان، جایگاه ولایت فقیه در جامعه اسلامی بخش دیگری از فلسفه سیاسی اسلام است که آن را از رویکردهای غربی در تعریف دموکراسی متمایز می کند. در تحلیل آموزش دموکراسی می بایست به این تفاوت توجه نمود.

دموکراسی، برنامه درسی، آموزش و پرورش، مطالعات اجتماعی، متوسطه اول