محمد حسن خادم زاده - استادیار گروه مطالعات و حفاظت میراث معماری و شهری ایران، دانشکده معماری ، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران
امیر حسین مقتدایی - دانشجوی کارشناسی ارشد رشته مطالعات معماری ایران، گروه مطالعات و حفاظت میراث معماری و شهری ایران، دانشکده معماری، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

مسجد بی بی خانم سمرقند با چهارایوان و سه گنبدخانه در یک میانسرا از آثار مهم دوره تیمور است که کمتر به چند گنبدخانه ای بودن آن توجه شده. برای یافتن ریشه­های طرح مسجد که هدف پژوهش است، ضمن بررسی متون تاریخی دوره تیموری با استفاده از روش تفسیری- تاریخی و بررسی پژوهش­های معاصر و قیاس آن ها با هم به روش استدلال منطقی،  به این سوالات باید پاسخ داد که الگوی مسجد بی­بی­خانم را در کجا می­توان یافت؟ و چه نمونه­های دیگری با این ساختار وجود دارد؟ متون تاریخی به بازدید تیمور از مسجد جهان­پناه دهلی، حمل مصالح برای ساخت مسجد از هند اشاره کرده­اند و ازطرفی وجود تجارب بناهای چهارایوانی سه­گنبدخانه­ای مانند رباط شرف و رباط ماهی در پیش از این، بعلاوه گرایش عظمت­گرای به ارث رسیده از دوره ایلخانان و گنبدخانه­های رفیع مقابل هم در بناهای آن دوره مجموعا می تواند ایده­های اصلی طراحی مسجد جامع سمرقند را تدوین کرده باشد. این طرح برای مسجد در ایران مورد اقبال قرار نگرفت و بجز در جامع عباسی در دوقرن بعد تکرار نشد. عملکرد گنبدخانه­های جانبی بی­بی­خانم و جامع عباسی عبادی و در بنای جهانپناه، همچون جامع یزد که درپیش از آن ساخته شده ارتباطی است.

مسجد بی بی خانم, مسجد جهان پناه, گنبدخانه, معماری دوره تیموری. هند, ایوان